ფოტო მასალა

                                      სახლი, სადაც ექვთიმე თაყაიშვილი გაიზარდა


     



    











                                         
                                
                                     
                                               ექვთიმე თაყაიშვილის სახლ-მუზეუმი


                                                                                                                          





               






              








 



                                                               ექვთიმე თაყაიშვილი





           

 

    

      






           


                                           ექვთიმე თაყაიშვილის სახელობის ტაძარი




            


                                                ექვთიმე თაყაიშვილის საფლავი







  ,

ქრონოლოგიური განხილვა

 ექვთიმე თაყაიშვილის მოღვაწეობის ქრონოლოგიური განხილვა :

1863 წ. 5 იანვარს (ძვ. სტილით) დაიბადა ოზურგეთის მაზრის
სოფ. ლიხაურში.
1870 წ. შევიდა ოზურგეთის სამაზრო სასწავლებელში.
1874-1875 წწ. სწავლობდა ფოთის სამაზრო სასწავლებელში.
1875 წ. ჩაირიცხა ქუთაისის კლასიკურ გიმნაზიაში.
1883 წ. დაამთავრა ქუთაისის კლასიკური გიმნაზია.
_ ჩაირიცხა პეტერბურგის უნივერსიტეტის ისტორიულფილოლოგიურ ფაკულტეტზე.
1887 წ. დაამთავრა პეტერბურგის უნივერსიტეტის ისტორიულფილოლოგიური ფაკულტეტი მეცნიერებათა კანდიდა-
ტის ხარისხით და მიიღო ისტორიის მასწავლებლის
მოწმობა.
1887-1894 წწ. თბილისის სათავადაზნაურო სკოლაში და კლასი-
კურ გიმნაზიაში ისტორიის, გეოგრაფიის, ლათინური და
ბერძნული ენების მასწავლებელია.
1888 წ. აირჩიეს ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების წევრად.
1889-1921 წწ. საეკლესიო მუზეუმის კომიტეტის წევრია.
1894-1904 წწ. თბილისის სათავადაზნაურო გიმნაზიის გამგეა.
1897 წ. დააარსა დმანისის რაიონის სოფ. გომარეთის სკოლა.
1901 წ. აირჩიეს მოსკოვის არქეოლოგიური საზოგადოების
წევრ-კორესპონდენტად, შემდეგ კავკასიური განყოფილე-
ბის გამგედ.
_ რუსული გეოგრაფიული საზოგადოების კავკასიის გან-
ყოფილების ნამდვილ წევრად.
1902 წ. კავკასიის სტუდენტთა საზოგადოების გამგეობის წევ-
რია.
1903 წ. თბილისის სამეურნეო საზოგადოების გამგეობის და
სამეურნეო ბანკის, სათავადაზნაურო გიმნაზიის გამგეკომიტეტის, წმ. ვლადიმერის სახ. უნივერსიტეტის ქარ-
თული სათვისტომოს საპატიო წევრია.
1904-1911 წწ. თბილისის ქალთა მე-2 გიმნაზიაში და თბილისის
პროგიმნაზიაში ისტორიის მასწავლებელია. 43
1905-1918 წწ. მოსკოვის არქეოლოგიური საზოგადოების კავკა-
სიის განყოფილების მდივანია.
1907 წ. დააარსა საქართველოს საისტორიო და საეთნოგრაფიო
საზოგადოება.
1907-1921 წწ. საქართველოს საისტორიო და საეთნოგრაფიო საზოგადოების თავმჯდომარეა.
1911-1918 წწ. თბილისის ვაჟთა მე-6 გიმნაზიაში ისტორიის მას-
წავლებელია.
_ აღმოსავლეთმცოდნეობის საზოგადოების თბილისის
განყოფილების გამგეობის წევრია.
1913 წ. ქართული კულტურის მოყვარულთა საზოგადოების
საპატიო და მცხეთის ჯვრის სარესტავრაციო კომიტე-
ტის წევრია.
1915 წ. კავკასიაში ფაქიზი ხელოვნების წამქეზებელი საზოგა-
დოების წევრ-თანამშრომელია.
1916 წ. მიწათმოქმედების სამინისტროს კავკასიის კუსტარული
კომიტეტის წევრია.
1917-1921 წწ. კავკასიის ისტორიულ-არქეოლოგიური ინსტიტუ-
ტის დირექტორის მოადგილეა.
1918 წ. მიენიჭა ისტორიულ მეცნიერებათა დოქტორის სამეცნიერო ხარისხი.
1918-1921 წწ. თბილისის უნივერსიტეტის პროფესორი და არქეოლოგიის კათედრის გამგეა.
1921 წ. დასაწყისში მცველად გაჰყვა საქართველოდან გატანილ
განძეულობას საფრანგეთში.
1922 წ. აირჩიეს პარიზის ფრანგ ნუმიზმატთა საზოგადოების
წევრად.
1925 წ. პარიზის სააზიო საზოგადოების წევრია.
1945 წ. აპრილის თვეში დაბრუნდა საქართველოში და თან
ჩამოიტანა საქართველოდან გატანილი განძეულობა.
_ აირჩიეს თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის საქარ-
თველოს ისტორიის კათედრის პროფესორად.
1946 წ. აირჩიეს საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის
ნამდვილ წევრად.
1953 წ. 21 თებერვალს გარდაიცვალა.
1963 წ. ყოფილი კავშირის ქუჩას ეწოდა ე. თაყაიშვილის
სახელი.
_ ვაკის სასაფლაოდან დიდუბის პანთეონში გადაასვენეს. 44
1968 წ. ე. თაყაიშვილის სახელი მიენიჭა ოზურგეთის რაიონის
სოფ. ლიხაურის საშუალო სკოლას და იმავე სკოლის
მუზეუმს.
1986 წ. ე. თაყაიშვილის სახელი მიენიჭა დმანისის რაიონის
სოფ. გომარეთის სკოლას.
1990 წ. ე. თაყაიშვილის სახელი მიენიჭა საქართველოს
საისტორიო საზოგადოებას.
1991 წ. დაარსდა საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიასთან
არსებული ექვთიმე თაყაიშვილის სახელობის საისტო-
რიო საზოგადოების კულტურულ-სამეცნიერო საქველ-
მოქმედო ცენტრი.
1992 წ. დაარსდა ე. თაყაიშვილის სახელობის თბილისის
კულტურის და ხელოვნების სახელმწიფო უნივერ-
სიტეტი.
1998 წ. დაარსდა ე. თაყაიშვილის სახელობის გურიის მხარის
მუზეუმ-ნაკრძალი.
_ დაარსდა ე. თაყაიშვილის სახელობის პრემია.
2000 წ. 26 მაისს დიდუბის პანთეონიდან მთაწმინდის
პანთეონში გადაასვენეს.
2002 წ. 17 ოქტომბერს წმიდა სინოდის სხდომამ წმიდანად
შერაცხა და ეწოდა `წმიდა ექვთიმე ღვთისკაცი~.
_ დაარსდა `წმინდა ექვთიმე ღვთისკაცის~ მედალი.
2003 წ. თბილისში, ვაშლოვანის ქუჩაზე გაიხსნა `ღვთისკაცი
ექვთიმე თაყაიშვილის~ ბინა-სამლოცველო.
_ დაარსდა ექვთიმე თაყაიშვილი სახელობის საქველმოქმედო ფონდი.
2008 წ. თბილისში გაიხსნა `წმიდა ექვთიმე ღვთისკაცის~ სახე-
ლობის ტაძარი
წყარო: წიგნი “ექვთიმე თაყაიშვილის ბიბლიოგრაფია”

დოკუმენტური ფილმი

ეს ფილმი მცირე გახსენებაა დიდი ექვთიმე თაყაიშვილის ლტოლვილობის წლებისა ..

 
დამდგმელი რეჟისორი: რევაზ (რეზო) თაბუკაშვილი
სცენარის ავტორი: რევაზ (რეზო) თაბუკაშვილი
დამდგმელი ოპერატორები: იური ბარამიძე, გენადი (გენო) რეხვიაშვილი
დამდგმელი მხატვარი: ოთარ შამათავა
კომპოზიტორი: თეიმურაზ ბაკურაძე
ხმის ოპერატორი: ვასილ არველაძე
მემონტაჟე: კოზეტა კოტრიკაძე
პროდიუსერი: არჩილ ცვერიკი

ვიდეომასალა

ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი ექვთიმე თაყაიშვილის პირადი არქივის განახლებული კატალოგის გამოცემას გეგმავს.

 

"ძველი სტილით 3, ხოლო ახალი სტილით 16 იანვარს, საქართველოს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ წმინდა ექვთიმე ღვთისკაცის - თაყაიშვილის ხსენების დღე აღნიშნა..."

სიუჟეტის ავტორები: ელენე მიოქაზე, მიხეილ მანდარია
მონაწილეობენ:
ესმა მანია - ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის მეცნიერ-თანამშრომელი
ვლადიმერ კეკელია - ისტორიკოსი
ფრაგმენტი ტელეჟურნალიდან "კვირიაკე" (2013)
ავტორი და წამყვანი: რუსუდან გეჯაძე
საქართველოს საპატრიარქოს ტელევიზია "ერთსულოვნება"
http://ertsulovneba.ge
http://sstv.ge
 

 

"გააგრძელე საქართველოს ისტორია"

წამყვანი და ავტორი -- მწერალი გურამ ქართველიშვილი
რეჟისორი - შალვა შენგელი

მხატვრულ-დოკუმენტური ფილმების სერია ყოველ პარასკევს გთავაზობთ ამ ციკლიდან თითო სერიას, ასევე წარმოგიდგენთ ისტორიულ მხატვრულ ფილმებს.

საქართველოს ისტორიის ყველა ეპოქა რადიკალურად განსხვავდება ერთმანეთისგან. დოკუმენტური ფილმების ციკლში სერიალებად სწორედ ეს ეპოქები იქნება წარმოდგენილი. აისახება არა მარტო ქვეყნის შიდა მოვლენები, არამედ მსოფლიოში მიმდინარე პროცესებიც.

ვიხსენებთ და ვაგრძელებთ საქართველოს ისტორიას. მოგითხრობთ აქამდე უცნობ ამბებს ჩვენი ქვეყნის ისტორიიდან. ამბებს, რომელთაც შეცვალეს ეს ისტორია. 

ექვთიმე თაყაიშვილის იუბილე და პატრიარქის მიმართვა :

 

ისტორიული პროექტი ექვთიმე ღვთისკაცის შესახებ:

ექვთიმე თაყაიშვილის სამეცნიერო ნაშრომები

ექვთიმე თაყაიშვილის “პარიზის ნაციონალური ბიბლიოთეკის ქართული ხელნაწერები და ოცი ქართული საიდუმლო დამწერლობა ნიშანი”

წინასიტყვაობის მაგიერ

ექვთიმე თაყაიშვილი

წინამდებარი წიგნაკი შედგენილი იყო 1922 წელს. პირველი 16 გვერდი დაიბეჭდა 1929 წელს, მაგრამ შემდეგ იძულებული ვიყავით შეგვეჩერებია გამოცემა. ეხლა იბეჭდება უფრო შემოკლებულად, ვიდრე განზრახული იყო. ყველა ის მინაწერი მსგავსი ხელნაწერებისა, რომელნიც მოიპოვებიან ჩემს მიერ შედგენილს ”ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოების ბიბლიოთეკის ხელნაწერთა აღწერაში”, გამოვუშვით. გამოვუშვით აგრეთვე აღაპები და მრავალი მინაწერი თისელის მონასტრის სვინაქსარისა (№4) და ცალკე სტატიები სამდივნო წიგნისა (№26).
გარდა ამისა, ჩემს მოვალეობად ვხადი უღრმესი მადლობა გამოვუცხადო ჩემს ყოფილ მოწაფეს ბ-ნ არჩილ მეტრეველს, რომელმაც ამ გამოცემის ხარჯი იკისრა და რომელსაც სავსებით შეგნებული აქვს აუცილებელი საჭიროება ამგვარი ძეგლებისა გამოცემისა და მზად არის განახორციელოს კიდევ უფრო დიდმნიშვნელოვანი გამოცემანი.
ექ. თ ა ყ ა ი შ ვ ი ლ ი
10 თებერვალი, 1933 წ.
* * *

პარიზის ნაციონალურ ბიბლიოთეკაში მოიპოვება სულ 26 ქართული ხელნაწრი. ეს რიცხვი იყო ასი წლის წინათ, ბროსეს დროსაც. შემდეგ ამ დარგში ბიბლიოთეკას არაფერი შეუძენია. პარიზის ქართულ ხელნაწერებს დიდი მნიშვნელობა ჰქონდათ და აქვს დღესაც ჩვენთვის. აქ დაცულია რამოდენიმე იშვიათი ხელნაწერი, რომელთა ცალი ან სულ არ არის ან ცოტა მოგვეპოვება ცნობილ წიგნთსაცავებში. პარიზის ხელნაწერებმა დიდი სამსახური გაუწიეს მ. ბროსეს. მათი საშუალებით მ. ბროსემ მიჰყო ხელი ქართული ენის, ლიტრატურის და ისტორიის შესწავლას. თითქმის თითოეული ხელნაწერი გახდა საგანად ბროსეს შესწავლისა. ცნობები მათ შესახებ გაბნეულია ბროსეს შრომებში, განსაკუთრებით იმ სტატიებში, რომელნიც ”სააზიიო ჟურნალის” წიგნებში იბეჭდებოდა 1927-1937 წლებში. შემდეგ ეს ხელნაწრები აღწერა ალ. ხახანაშვილმა ორჯერ. ერთხელ ”ივერიაში” მოკლედ და შემდეგ უფრო ვრცლად ჟურნალ ”მოამბეში” (1898 წ. XXIV)1.
უკანასკნელ შრომაში ალ. ხახანაშვილი, იხსენებს რა, რომ ბროსეს პატარ-პატარა სტატიებში განურჩევია პარიზში ჩვენი სიტყვიერების ნაშთნი, განაგრძობს: ”თვით პარიზში ხელნაწერები კი დაახლოებით არავის შუსწავლია, ამ რამდენიმე წლის წინათ მე დავბეჭდე ”ივერია”-ში მოკლე განხილვა პარიზის ხელნაწერებისა. ახლა, რადგანაც უფრო დაბეჯითებით გადავათვალიერე ისინი, შემიძლია მკითხველს ვრცელი ცნობა მივაწოდო”. (გ. 3).
1908 წ. პარიზში დაიბეჭდა ფრანგულად ”აღწერა ნაციონალური ბიბლიოთეკის სომხურ და ქართულ ხელნაწერებისა” შედგენილი ფ რ ე დ ე რ ი კ მა კ ლ ე რ ი ს ა და გამოცემული ერნეს ლერუს მიერ. მაკლერი ცნობილი არმენისტია. ქართული ხელნაწერების აღწერის დროს ის უჩვენებს ბროსეს შრომებს და აგრეთვე ემყარება ალ. ხახანაშვილის ცნობებს ჟურნალ ”მოამბეში” დაბეჭდილს.
ყველა ზემოთქმულის შემდეგ მე აღარ მგონია დამჭირდებოდა ამ ხელნაწერების ხელახლა განხილვა, მაგრამ, როგორც ქვემოთ მკითხვეი დაინახავს, ეს საჭირო აღმოჩნდა. გარეგანი აღწერა ხელნაწერებისა ფ. მაკლერის მიერ შედგენილ კატალოგში სრული და ჯეროვანია, ამიტომ მას არ შევეხებით, შინაარსის აღნუსხვას ძლიერ სუსტობს, ხოლო უთარიღო ხელნაწრების დროს განმარტება, იშვიათი გამონაკლისის გარდა, სულ შემცდარია, თარიღიანი ხელნაწერებიც ზოგჯერ შეცდომით არის აღნიშნული. ხშირად ალ. ხახანაშვილი ბროსეს მიერ სწორად წაკითხულს ამახინჯებს, და მაკლერი მას იმეორებს. ამ შეცდომების შესწორება აქვს მიზნად ამ შრომას.
მაგრამ ერთი დიდი მნიშვნელობა პარიზის ხელნაწერებისა იმაშიც მდგომარეობს, რომ ესენი გვაძლევენ გასაღებს ოცი ქართული კრიპტოგრაფისა ანუ საიდუმლო დამწერლობისა, რომელსაც ბროსემაც მიაქცია დიდი ყურადღება, მაგრამ ჩვენი მეცნიერების მიერ შეუმჩნეველი დარჩა. ალ. ხახანაშვილი ამ ნიმუშებს სრულიად არ იხსენებს.
პატივცემული პროფესორი ივ. ჯავახიშვილი თავის ახალ შრომაში ”ქართული დამწერლობათა მცოდნეობა ანუ პალეოგრაფია, ტფილისი 1926 წ.” აღნუსხავს თუ რა არის გაკეთებული ქართულს საიდუმლო დამწერლობაში (გვ. 129-133) და აცხადებს, რომ აკად. მ. ბროსეს ნათქვამი აქვსო, რომ ბევრი სხვადასხვა საიდუმლო ანბანის ნიმუში ჰქონია ხელთაო, მაგრამ არც ერთს მაგალითს ბროსეს მიერ გამორკვეულ კრიპტოგრაფისა არ უჩვენებს. აგრეთვე პროფ. აკაკი შანიძე უშვალოდ არკვევს ერთ კრიპტოგრაფს (იხ. ქართული კრიპტოგრაფიის ახალი ნიმუშები. საქართველოს მუზეუმის მოამბე, I, ტფილისი 1922, გვ. 63-68), რომლის სახელწოდებას განმარტავს მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ივ. ჯავახიშვილმა ფარსადან გორგიჯანიძის მიერ შემოღებული ანჯანური კრიპტოგრაფი დაბეჭდა თავის პალეოგრაფიაში. აკაკი ამბობს, ერთ-ერთ სისტემას, რომელიც ჩემ იერაა ამოშიფრული (საქ. მუზ. მოამბეში) შეიძლება ანჩინურის სახელი დაერქვას, ფარსადან გორგიჯანიძის ანჯანურის ანალოგიითო (აკაკი შანიძე. კრიპტოგრაფიული მასალები. – მ ი მ ო მ ხ ი ლ ვ ე ლ ი . საქრთველოს საისტორიო და საეთნოგრაფიო საზოგადოების ორგანო. I, ტფილისი 1926, გვ. 237). აქვე აკაკი შანიძეს მოყავს ნიმუშები რამოდენიმე სხვა მისგან გარჩეულის კრიპტოგრაფებისა (გვერ. 2380243). ბროსეს შრომა ამ კრიპტოგრაფების შესახებ, რომელიც მოთავსებულია Journal Asiatique-ში 1834, Septembre t. 14. p. 244-248. შეუმჩნეველი რჩება პატივცემულ მეცნიერთათვის (ეტყობა ეს წიგნი არ მოიპოვება ტფილისის წიგნთსაცავებში), შეუმჩნეველი რჩება, რომ ბროსეს დროთაგან ცნობილია არათუ ა ნ ჩ ი ნ უ რ ი და ა ნ ჯ ა ნ უ რ ი, არამედ ა ნ ჰ ო ე უ რ ი და ა ნ რ ე უ რ ი ც. თუ ეს ოთხი კრიპტოგრაფი გამორკვეული იყო ბროსეს მიერ და მათი გამოყენება შეეძლო მკვლევარს, სამაგიეროდ შეუძლებელი იყო გამოყენება დანარჩენი 16 კრიპტოგრაფისა, რომელნიც შეიცავენ ამდენივე განცალკევებულ ანბანს, ვინაიდგან, თუმცა მათ არსებობას ბროსე აღნიშნავს, მაგრამ პალეოგრაფიულად მოყვანილი არა აქვს და უამისოდ მათი გამოყენება შეუძლებელი რჩებოდა. ბროსე თვით ამბობს: tous ces alphabets, excepte les quatre derniers (ანჩინური, ანჯანური, ანჰოეური, ანრეული), me paraissent difficiles a tracer, et par la peu commodes pour le but que l’on se propose; p. 2480249).
ჩვენი მიზანია ეს ნაკლი შევავსოთ და მკვლევართ მივსცეთ საშვალება გამოიყენონ ისინი. ამიტომ ვათავსებთ ყველა კრიპტოგრაფს ხუთ ტაბულაზე იმ ზომით და სახით, როგორც დედანში (იხ. ტაბ. I, II, III, IV და V).
გასაღები ანჩინურისა წარმოდგენილია №15 (ძველი ფონდი II) ხელნაწერში ნაციონალური ბიბლიოთეკისა, რომელიც შეიცავს შინაარსით გალექსილს ბარამიანს. აქ ბოოს სხვადასხვა ლექსებს შორის ასეთი მინაწერია:
”ამას ანჩინური ეწოდების:
აჩ. ბც. გძ. დწ. ეჭ. ვხ. ზჴ. ჱთ.
ირ. კს. ლტ. მუ. ნფ. ქჯ.
ღო. ყპ. შჟ.
ესენი ერთმანეთის ნაცვლად დაისმის”.
როგორც მკითხველი ხედავს, აქ კრიტოგრაფად ნახმარია ჩვეულებრივი ანბანი, მხოლოდ ასოთა მნიშვნელობა შეცვლილია. ვინაიდან ქართულში ეს კრიპტოგრაფი იწყება ა ჩ, ესე იგი ა და ჩ ერთიმეორის მაგიერ იხმარება, ამიტომ ამას ა ნ ჩ ი ნ უ რ ი დარქმევია. რასაკვირველია, თუ სხვა ამგვარი სისტემა იქნებოდა შემოღებული, იმასაც ამიას ანალოგიით უნდა დარქმეოდა იმ ასოების შეერთებული სახელი, რომლებითაც ეს სისტემა იწყებოდა. და მართლაც, ყოფილა ჩვენში სხვა ამგვარი სისტემები. ნაცილნალური ბიბლიოთეკის მეორე ხელნაწერი № 1 გვაძლევს ჩვენ, გარდა ანჩინურისა კიდევ სამს ასეთ სისტემას: ა ნ ჯ ა ნ უ რ ს, ა ნ ჰ ო ე უ რ ს და ა ნ რ ე უ რ ს. მართალია, ამ სისტემებს სახელები არ უწერია ჩვენს ხელნაწერში, მაგრამ თვით სისტემები განცალკევებულათ არის წარმოდგენილი ტაბულაზე (იხ. ტაბ. I) შემდეგი სახით:
ანჩინური ანჯანური ანჰოეური ანრეური
აჩ აჯ აჵ არ
ბც ბჴ ბჰ ბს
გძ გხ დჴ დუ
დწ დჭ ეხ ეფ
ვხ ვძ ვჭ ვქ
ზჴ ზც ზწ ზღ
ჱთ ჱჩ ჱძ ჱყ
ირ თშ თც თშ
კს იყ იჩ იჩ
ლტ კღ კშ კც
მუ ლქ ლყ ლძ
ნფ მფ მღ მწ
ოღ ნუ ნქ ნჭ
პყ ოტ ოფ ოხ
ჟშ პს პუ პჴ
ქჯ ჟრ ჟტ ჟჯ
რს
საერთოთ უნდა შევნიშნოთ. ასოები ჲ და ჳ არც ერთს ამ ოთხ კრიპტოგრაფში ნახმარი არ არის, ჰ და ჵ იხმარებიანმხოლოდ ა ნ ჰ ო ე უ რ შ ი და სხვაებში არა.
ა ნ რ ე უ რ ს აქვს მიწერილი დედანში წითლურით: ანტონი კ-ზისა (იხ. ტაბ. I), და უნდა ვიფიქროთ, რომ ეს ეკუთვნის ანტონ I კათალიკოზს.
1. პირველი კრიპტოგრაფი ა ნ ჩ ი ნ უ რ ი. ეს კრიპტოგრაფი ყველაზე ძველი უნდა იყოს, ვინაიდან ის გვხვდება უკვე მეათე საუკუნის ხელნაწერებში (იხ. აკაკი შანიძე. კრიპტოგრაფიული მასალები, მიმომხილვეი I, 238; კ. კეკელიძე. ქართული ლიტერატურის ისტორია, I, 158), აგრეთვე მეთექვსმენტე, მეჩვიდმენტე და მეთვრამეტე საუკ. ხელნაწერებში (საქ. მუზეუმის მოამბე, I, 65-68). ანჩინურის კრიპტოგრაფით შესრულებული მინაწერები მოიპოვება კიდევ ერთს მეთვრამეტე საუკუნის დასაწყისის მინიატურულ სახარებაში, რომელიც ჩვენ ვიპოვნეთ პარიზში ერთს ანტიქვართან სხვა რამოდენიმე ქართულ ნივთთან ერთად. ამ ხელნაწერში სიტყვა ა-ნ (ამინ) მოყვანილია ორ სხვადასხვა ადგილად ამ სახით: ჩ-ფ, რაც ანჩინურად ნიშნავ ა-ნ (ამინ) და კიდევ ერთს ადგილს ასეთი მინაწერია (ქარაგმებს ვხსნით):
წმინდაო ლუკა მახარობელო
მეოხ მეყავ წინაშე ქრისტესა ყოვლად
ცოდვილსა ამისსა მწ-
ერალსა ღჩღმფჩკ
უკანასკნელი სიტყვა ანჩინურად არის მოყვანილი, მაგრამ დაშვებულია შეცდომა: ღ-ს მაგიერ უნდა იყოს ორივე ადგილას ყ, და მაშინ გამოვა: პაპუნას.
2. მეორე კრიტოგრაფია ა ნ ჯ ა ნ უ რ ი, შემოღებულია ისტორიკოსის ფარსადან გორგიჯანიძის მიერ, რასაც მოწმობს თვით ფ. გორგიჯანიძის მინაწერი:
ქ. ვისაც სამალავათ ერთმანეთთან წიგნის მიწერა გინდოდეს, ამას ქვეით, რომ ანჯანის ანბანი დაიწერებსი, ან ზეპირათ ისწავლეთ და დაიმახსოვრეთ და ან ანჯანის ანბანი თან იქონიეთ ხოლმე. იმით მისწერდეთ და ან მოგწერდენ წაკითხვის. ფარსადან გორგიჯანიძეს შეუწყვია. რაც ასო თქმასა და გაგონებას მოუწდების, ყვალა არის. ანჯანის ანბანი ეს არის:
ქ. აჯ. ბხ. გჴ. დჭ. ეწ. ვძ. ზც. ჰჩ. თშ. იყ. კღ. ლქ. მფ. ნუ. ოტ. პს. რჟ. (იხ. მოსე ჯანაშვილი: ფარდსადან გორგიჯანიძე და მისი შრომანი, ტფილისი 1896, გვ. 72).
მიუღებლად მიგვაჩნია მოსაზრება პატივცემულ პროფესორის ივანე ჯავახიშვილისა, თითქოს ”ფარსადან გორგიჯანიძე არ უნდა იყოს მომგონებელი ანჯანისა. არამედ ან განმაახლებელი ძველის და მივიწყებულის სისტემის ან სხვა ქვეყნის მაგალითის მიმბაძველი”. მიმბაძველობა სხვა ქვეყნის მაგალითებისა ყველა კრიპტოგრაფზე შეიძლება ითქვას, მაგრამ შემოღბა და შეწყობა ანჯანურისა კი ფარსადან გორგიჯანიძეს საქემეა და არა გვაქვს არავითარი საბუთი არ დავუჯეროთ, როდესაც ავტორი სწერს ”ფარსადან გორგიჯაძნიძეს შეუწყვიაო”. ანჯანური შემოღებულია ანჩინურის ანალოგიით. მიუღებლად უნდა ჩაითვალოს აგრეთვე აზრი, ვითომც მეჩვიდმეტე საუკუნეში საზოგადოთ საიდუმლო ანბანი ანჯანის სახელით ყოფილიყოს ცნობილი. ანჯანის ანბანი ანუ ანჯანური, როგორც სამართლიანათ შენიშნავს აკაკი შანიძე (მიმოხილვანი, 1, 237), მხოლოდ ერთი სახეა საიდუმლო დამწერლობისა, ისე როგორც ანჩინური, ანჰოეური და ანრეური. მეორეს მხრივ მიუღებელია თვით აკაკი შანიძის აზრიც, ვითომც ფარსადან გორგიჯანიძის დროს ქართულ მხედრულ ანბანში უკანასკნელ ასოდ ჯ იჯდა და არა ჰ, რომელიც მერვე ადგილზე იყო გადმონაცვლებული (მიმომჯხილველი I, გ, 237, შენ. 4). ანჩინურის და ანრეურის არსებობა საბუთს გვაძლევს, რომ ასეთი სისტემისათვის სავალდებულო არ ყოფილა უსათუოდ უკანასკნელი ასო აეღოთ, ამას გარდა, უკანასკნელი ასო ქართული ანბანისა ჵ არის და არა ჰ. ჩვენს ტაბულაზე, ანჯანურში სწორად არის წარმოდგენილი ჱჩ და არა ჰჩ, აგრეთვე ბჴ და გხ, ბხ-ის და გჴ-ის მაგიერ. მ. ჯანაშვილის გამოცემისა. არევა ერთმანეთში ჱ და ჰ, ჴ და ხ-ისა ხშირია ბოლო საუკუნეების ხელნაწერებში და აიხსნება მით, რომ ჱ დაკარგა თავის ძველი ხასიათი დიფტონგისა დ ჴ ბგერით აღარ განირჩეოდა ხ-ისგან. ჰ ხმარება ჱ-ს მაგიერ ხშირია ხელნაწერებში და სიგელ-გუჯრებში, ნამეტნავად ქორონიკონის რიცხვებში.
3. მესამე კრიპტოგრაფი, ა ნ ჰ ო ე უ რ ი, უნდა იყოს შემოღებული ანჯანურის შემდეგ, მაშასადამე მეჩვიდმეტე, მეთვრამეტე საუკუნეში, მაგრამ ვისგან არა სჩანს.
4. მეოთხე კრიპტოგრაფი, ა ნ რ ე უ რ ი, როგორც მოხსენებული იყო, უნდა ეკუთვნოდეს ანტონ I კათალიკოს და ეს რიცხვით უკანასკნელი კრიპტოგრაფი უნდა იყოს ქართულში მთელ იმ სისტემისა, რომელსაც ატბაშური (atbache) ეწოდება და რომელიც ასოთა მნიშვნელობით უკუღმა მობრუნებულს ანბანს წარმოადგენს (იხ. ივ. ჯავახიშვილი, ქართული პალეოგრაფია, გვ. 13). მაშასადამე, ატბაშურს სისტემას ქართულში ეკუთვნიან ანჩინური, ანჯანური, ანჰოეური და ანრეური. მართალია, ანჩინურში ასოთა ფონეტიკური მნიშვნელობის შემცველის გარდა ასოთა რიცხვითი მნიშვნელობაც არის თითქო მიღებული მხედველობაში, ესე იგი, ის ასოები, რომელთა რიცხვითი მნიშვნელობაც ერთეულებს წარმოადეგნს, ნახმარია იმ ასოების ნაცვლად, რომელნიც შესაბამისად (აკაკი შანიძე, საქარ. მუზეუმი მოამბე I, 64-65), მაგრამ ეს არ უშლის, რომ ანჩინურიც ატბაშურ სისტემას მივაკუთვნოთ. აქ უნდა შევნიშნოთ კიდევ, რომ ის არევა ერთმანეთში ჱ და ჰ-სი, რომელიც აკაკი შენიძის (გვ. 65) და ივ. ჯავახიშვილის (გვ. 131) ნიმუშებშია წარმოდგენილი, ჩვენსაში არ არსებობს. საზოგადოდ ანჩინურიც და ანჯანურიც ჩვენს ტაბულაზე უფრო სწორად და სისტემატურად არის წარმოდგენილი, ვიდრე სხვა დღემდის ცნობილებში.
ამ ოთხი ატბაშური სისტემის ნიმუშების გარდა, ჩვენს ხელნაწერში წარმოდგენილია კიდევ 16 სხვა კრიპტოგრაფი. ესენი ეკუთვნიან მეორე სისტემას კრიპტოგრაფისა, რომელიც აღინიშნება განცალკევებული ანბანით. აქ 16 კრიპტოგრაფი ამავე რიცხვით განცალკავებულის ანბანით. აქ 16 კრიპტოგრაფი ამავე რიცხვის განცალკავებულის საიდუმლო ანბანით არის წარმოდგენილი. ზოგს მათგანს შესატყვისი ნიშანი მხედრულის ანბანით თითოეულის ასოს ზემოთ უწერია (ასეთებია მე-5, მე-18, მე-19 და მე-20, იხ. ტაბ. I და V) და ისი გასაღები ცხადია. სხვებს შესატყვისი მნიშვნელბოა არ უწერია, მაგრამ ეტყობა ყველა ანბანის რიგზეა დალაგებული და შესატყვისის ჩვენება არც ისე ძნელია, ნამეტნავად როდესაც ანბანი სრულად არის წარმოდგენილი, ან ცოტა ნიშნები აკლია. უმეტეს შემთხვევაში, პირველ რიგში აკლია ჲ და ჳ, შემდეგ ჴ, ჰ და ჵ. უფრო ძნელია გამოცნობა, როდესაც ბევრი ნიშანი აკლია. ასოები ამ ანბანისა ამოღებულია სხვადასხვა უცხო ანბანისაგან, ზოგი გადაკეთებულია, ზოგი შერეულია ქართული ანბანი მხედრული და ხუცური. ასოები ხან თავისივე მნიშვნელობით არის წარმოდგენილი, ხან შეცვლილი მნიშვნელობით. ზოგ მათგანს გვერდზე წითლურით უწერია, თუ ვის ეკუთვნის ეს თუ ის სამალავი ანბანი. მაგალითად, მეექვსე უწერია ”არჩილისა” (ტაბ. II) და უნდა ვიფიქროთ, რომ ეს ცნობილს არჩილ მეფეს ეკუთვნის მე-17 საუკუნისა. მეშვიდე კრიპტოგრაფს უწერია: ”კაჭფხაური”, მერვეს: ”თაქალთიანთა”, მეცხრეს: ”სულხანისა”, ეს უნდა ეკუთვნოდეს საბა-სულხან ორბელიანს, მეათე: ”ჩხეიძისა”, უნდა იგულისხმებოდეს ისტორიკოსი სეხნია ჩხეიძე, მეთერთმეტეს ”მუხრანელთა”, უნდა ეკუთვნოდეს მუხრამ ბატონებს. ეტყობა, წარწერა ჰქონია კიდევ მეთორმეტეს და მეცამეტეს, მაგრამ ეხლა სრულიად გადასულია. დანარჩენებს წარწერები არ ჰქონია.
განვიხილოთ რიგობით ხსენებული კრიპტოგრაფები.
5. მეხუთე კრიპტოგრაფის ანბანი (იხ. ტაბ. I) შეიცავს სულ 37 ასოს. მნიშვნელობა ნაჩვენებია მხედრულის ასოებით ყველა ნიშნების ზემოთ, გამოტოვებულია მხოლოდ ს. მხედრული ანბანითგან თავის ადგილზე დატოვებულია ჱ, ჲ. ჭ (ამას ქვემოთ ი უზის ორი ხაზით). ხუცურის ასომთავრულებისაგან თავიანთ ადგილებზე დატოვებულია ბ, კ, ტ, ძ, (გადმობრუნებული). ასომთავრული გ ნახმარიარ ღ-ად, ე 9შებრუნებული) რ-ედ, ყ-შინად, ღ-ჩინად, ნუსხახუცურის ო ნიშნავს პ, ამნაირივე, მაგრამ უფრო მაღალი ასო ყ-ს, არაბული ციფრი 8 ნიშნავს ფ, ხოლო 7-წილს. ბერძნული ანბანიდან გვხვდება ა, ე, ი, მ, ნ და ო თავიანთი მნიშვნელობით და სხვა.
6. მეექვსე კრიპტოგრაფი, არჩილისა (ტაბ. II), შეიცავს 36 ასოს. მნიშვნელობა ასოებს არ უწერია, მაგრამ ანბანი რიგზე უნდა იყოს დაწყობილი, აკლია ერთი ასო. ესეც სხვადასხვა ანბანიდან და ნიშნებიდან შესდგება, მხედრული ასოებიდან აქ დაცულია ჯ (ანის მნიშვნელობით), წ (განის მნიშვნელობით), ვ, თ, რ, ს, და ჱ (მნიშვნელობა ყველას შეცვლილი უნდა ჰქონდეს), ხუცური ასოებიდან გვხვდება ხ, ო, უ, ჟ (ყველა შეცვლილის მნიშვნელობით), ლათინურიდან არის ამოღებული ა, ი, ო, ფ, X და სხვა შეცვლილის მნიშვნელობით.
7. მეშვიდე კრიპტოგრაფი, კ ა ჭ ფ ხ ა უ რ ი (ტაბ. II), შეიცავს სულ 33 ასოს. იწყება ქ-ით, მაგრამ ეს ანის შემცვლელი არ უნდა იყოს, არმედ ჩვეულებრივი დასაწყისი ქრისტეს სახლისა. უნდა აკლდეს ჲ, ჳ, ჰ და ჵ. შიგ ურევია მხედრული თ, ბ, ნ, ქ, ო, ძ, უ, ც, ყ, ს. ხუცურიდან შეცვლილის მნიშვნელობით: ბ, ი, კ და სხვა.
8. მერვე კრიპტოგრაფი, თ ა ქ ა ლ თ ი ა ნ თ ა (ტაბ. II), შეიცავს 37 ანბანს, აკლია ერთი, შესდგება სხვადასხვა ნიშნებიდან, რომელთ შორის არიან მხედრული: ნ, ხ, ჲ, ო, ც, ღ, ხუცური: ფ (თავუკუღმა გმოხატული), ზ, ი, პ. ჯ და სხვა.
9. მეცხრე კრიპტოგრაფი, სულხანისა (ტაბ. II), შეიცავს 36 ნიშანს, უნდა აკლდეს ჲ და ჳ. მხედრულ ასოთაგან აქ სჩანან: ვ, ო, ფ, ნ, ყ, რ, მ, კ, ა, ძ, ც, ციფრებიდან 4, 9, 8 და 0.
10. მეათე კრიპტოგრაფი ჩხეიძისა (ტაბ. III), შეიცავს 34 ანბანს, იწყება ქ-ით, მაგრამ ასო აქაც სიტყვას ”ქრისტეს” დასაწყისია. მხედრულ ანბანთაგან იხმარება: ხ, ჩ, ო, ბ, ჲ, პ, ასომთავრულიდან: კ, ჩ, ქ, წ, ი და სხვა.
11. მეთერთმეტე კრიპტოგრაფი, მუხრანელთა (ტაბ. III), შეიცავს 31 ასოს. იწყება ქ-ით, მხედრულ ასოთა შორის მოსჩანან: ვ, ყ, წ, ჩ, ა, ც, უ, ჩ, ჲ და სხვა.
12. მეთორმეტე კრიპტოგრაფი (ტომ. III) შეიცავს 32 ასოს. უნდა აკლდეს: ჱ, ჲ, ჳ, ჴ, და ჵ . ზოგიერთი ასოები მოგვაგონებს მხედრულ ჩ, ჯ, ი, თ, ნ და სხვა.
13. მეცამეტე კრიპტოგრაფი (ტაბ. III და IV) შეიცავს 33 ასოს, უნდა აკლდეს ჱ, ჲ,ჳ, ჴ და კიდევ ერთი, მხედრული ასოებიდან დაცულია თ, ბ, ჩ, ო, ჭ, და წ. მესამე სტრიქონი გადმოტანილია შემდეგ გვერდზე (ტაბ. IV) და აქ გვხვდება ასომთავრული ვ, ზ, მ და ციფრი 8.
14. მეთოთხმეტე კრიპტოგრაფი (ტაბ. IV) ყველაზე უფრო ნაკლულოვანია, შეიცავს 20 ასოს. პირველი ასო წარმოადგენს მონოგრამმას ასომთავრული ფდ-ისა, მეორე ჰგავს მხადრულ კ, მესამე z, მეოთხე ჰგავს მხედრულ ჱ, მეხუთე 9, მერვე უ, მეცხრე ხუცური ვ, მეთორმეტე ყ, მეხუთმეტე ო და სხვა.
15. მეხუთმეტე კრიპტოგრაფი (ტაბ. IV) შეიცავს 34 ასოს, მხედრული ასოებიდან განირჩევა: თ, პ, ჯ, ი, ვ, კნ, მჱ. მეოთხე ასო არის ციფრი 8.
16. მეთექვსმეტე კრიპტოგრაფი (ტაბ. IV) შეიცავს 22 ასოს, მეხუთე ასო მოგვაგონებს ციფრს 8, მეხუთე ჲ, მოჩანს კიდევ ლათინური A. მხედრული ნ და სხვა, უკანასკნელი ორი უნდა იყოს ჰ და ჵ.
17. მეჩვიდმეტე კრიპტოგრაფი (ტაბ. IV) სხვებზე უფრო თავისებურია. იწყება ასომთავრულით – წ, რომელიც ანის მნიშვნელობით არ არის ნახმარი, არამედ ჩვეულებრივი დასაწყისია სიტყვა ”წმინდისა”, ანუ ”წილქანის” მაგიერია. ზოგიერთი ნიშნები ჯგუფებათ დაწერილია ხან სამჯერ და ხან ორჯერ. ასოები – ა, ბ, დ და ე – იმავე სახის არიან, როგორც ნ. მარის მიერ ამოშიფრულს კრიპტოგრაფში (XB. III 207), მაგრა აქ ა სამჯერ არის გამეორებული, ბ ორჯერ და მესამედ უწერია შესატყვისი ძველი მხედრულის მსგავსი ბ. მეოთხე რიგში თავიდან ოთხი ასოა წარმოდგენილი, ორი უკანასკნელი დ სრულიად ისეთი სახიდა, როგორც მარის გარჩეულში, ხოლო მათ წინ წარმოდგენილია ასმოთავრული ი და გ. შესაძლოა აქ ი ნიშნავდეს გ და ასომთავრული გ იყოს წარმოდგენილი წინა რიგში ბ. მხოლოდ აქ ერთი დაბრკოლებაა ასეთი დასკვნისათვის. ეს ის, რომ ეს ორი ასო არ არის გამოყოფილი ორს უკანსკნელიდან წერტილებით. ენი აქაც, როგორც მარის გარჩეულში, სიმრგვალით არის წარმოდგენილი, მაგრამ განმეორებულია და თავზე წერტილი უზის, რაც მარის გარჩეულში არ არის. და ამას გარდა, ეს გამოყოფილი არ არის წერტილებით სამი შემდეგი ნიშნისაგან, რომელთა უკანასკნელი მხედრული ვ ჰგავს და ეს იმის შესატყვისი უნდა იყოს, რომ წინა ასო ვინია, მაგრამ ეს ვ მარის გარჩეულს თითქოს ჩამოჰგავს, ხოლო სულ იდენტიური არ არის. შმდეგი ჯგუფი ორი ასოსაგან შესდგება, პირველი მხედრულს ძ ჰგავს და ისეთიევა როგორც მარის გარჩეულში თ-ის შესატყვის, მეორე ასო ხუცურ თ-ს მოგვაგონებს და იმის აღმნიშვნელი უნდა იყოს, რომ წინა ასო თანია. სხვა ასოებთთა შორის მარის გარჩეულს მოგვაგონებს მეორე ჯგუფი ბოლოდან მეორე სტრიქოისა, აქ პირველი ასო იგივეა, რაც მარისაში ნიშნავს რ-ს. მესამე სტრიქონის პირველი ჯგუფის (თავიდან) მეორე ასო იგივეა, რაც მარისაში ნიშნავს შ-ს, ასომთავრული ფ მარისაში ნიშნავს ძ-ს; აქ არის ასეთივე ასო მეორე სტრიქონში, მაგრამ რიგით ძ-ს არ უნდა ნიშნავდეს, აგრეთვე ასომთავრული ქ მარისაშინიშნავს ღ-ს, აქ ასეთი ასო ორჯერ არის წარმოდგენილი მესამე სტრიქონში, მაგრამ ღ-ს ნიშნავს თუ არა ძნელი სათქმელია. ამით თავდება ახლობელი და შორეული მსგავსება ამ ანბანისა მარის გარჩეულთან. ასე რომ, ეს ანბანი და მარის გარჩეული ერთი და იგივე არ არის, უმეტეს ასოების მსგავსებას არ წარმოადგენს. ამას გარდა, მარის გარჩეულში ცნობილია მხოლოდ 26 ასო. დანამდვილებით იგივეობა მარის გარჩეულში და ჩვენსაში, შეიძლება ითქვას, მხოლოდ ა, ბ, დ-ზე თუ ჩვენ წერტილებით გამოყოფილს ჯგუფებს მივიღებთ მხედველობაში, ასეთი ჯგუფების რიცხვი ამ კრიპტოგრაფში დასაწყისი ასოს გამოშვებით იქნება 36 და თუ ჩვენ თავიდან მესამე და მეოთხე ჯგუფში ორ-ორ ასოს ვიგულისხმებთ, მაშინ ანბანი სრულად იქნება წარმოდგენილი. მხედრულ ასოთა შორის, გარდა აღნიშნულისა, აქ გვხთება: ჱ, ბ, კ, თ (გადმობრუნებული) და ო.
18. მეთვრამეტე კრიპტოგრაფი (ტაბ. V) შეიცავს სულ 37 ასოს, აკლია მხოლოდ ჳ. შესატყვისი ანბანი უწერია თითოეულ ასოს ზემოთ. მხედრულ ასოებთა შორის თავიანთ ადგილზებზე დატოვებულნი არიან: ჱ, ჲ, ქ, ძ, ჵ. თ იხმარება ა-ს მნიშვნელობით. ზოგიერთ ასოებს აქვს სახე ძველი მხედრულისა.
19. მეცხრამეტე კრიპტოგრაფი (ტაბ. V) შეიცავს 24 ასოს, მნიშვნელობა ყველას ზემოთ უწერია. ცხრა ასო გამოშვებულია, მაგრამ მათთვის ადგილები დატოვებულია ორ-ორი წერტილებით შემოზღუდული, ესენი არიან: ზ, ჰ, ჟ, ფ, ღ, ყ, ჴ, ჯ. გამოშვებულია და მათთვის ადგილი არ არის დატოვებული: ჲ, ჳ, ჭ, და ჵ. ნიშნებთა შორის არის მხედრული ასოები შეცვლილი მნიშვნელობით: ძ, უ, ტ, ჲ, ო (პირუკუღმა), ქ, ლათინური q, ბერძნული და სხვა.
20. მეოცე კრიპტოგრაფი (ტაბ. V. ტაბულა უნდა შეაბრუნოთ წაკითხვის დროს). ეს ყველაზე უფრო თავისებურია როგორც ნიშნების მხრივ, ისე მნიშვნელობით, ნიშნები უფრო აღმოსავლეთურ ანბანს წააგავენ და დაწერილნი არიან წითლურით, მათ უზის შესატყვისი მხედრული ასოები. განიყოფება ხაზით ორ ნაწილად, ხაზს ზემოთ წარმოდგენილია ნიშნები, რომელნიც გამოხატავენ: ა, ბ, გ, დ, ე, ვ, ზ, თ, ი, კ, ლ, მ, ო, პ, ჟ, რ, (აკლია ჱ და ჲ), ხაზს ქვემოთ იგივე მოხაზულობა და ფორმა ნიშნებისა გამოხატავენ გაგრძელებას ჩვენი ანბანისა: ს, ტ, უ, ფ, ქ, ღ, ყ, შ, ჩ, ჩ, ძ,ჭ, ხ, ჴ, ჯ, ჰ, (აკლია ჳ და ჵ). ნიშნები შესდგება წერტილებისაგან, პატარა სიმრგვალეებისაგან და მოღუნული ხაზებისაგან.
კრიპტოგრაფები, რომელნიც შესდგებიან განცალკევებული ანბანისაგან, ბევრი ყოფილა ქართულში. ერთი ამგვარი კრიპტოგრაფი, ამოღებული გელათის ხელნაწერიდან, კ. კეკელიძემ მიაწოდა ნ. მარს და მან გაარჩია როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ (XB,III, 205-207), ოთხიოდე ნიშნებს ამ სისტემის კრიპტოგრაფისა უჩვენებს აკაკი შანიძე (იხ. მიმომხილველი I, გვ. 238-241).
ქართულში არსებობდა კიდევ მესამე სისტემა კრიპტოგრაფი, სათვალავით კრიპტოგრაფი. ასეთ კრიპტოგრაფში სიტყვის მაგიერ სიტყვაის ასოთა კრიპტოგრაფი პ. ინგოროყვამ გამოაქვეყნა მიქელ მოდრეკილის მეათე საუკუნის ხელნაწერიდან, სადაც სიტყვა ”მიქაელ”-ის მაგიერ სწერია: ორმოცი ათი ექუსასი ერთი ხუთ ოცდაათი (მ-40, ი-10, 1-600, ა-1, ე-5, ლ-30). რიცხვების მაგიერ თუ მათ გამომხატავ ასოებს დავსვამთ, გამოვა ”მიქაელ” (პ. ინგოროყვა, ძველი ქართული სასულიერო პოეზია. ტფილისი 1913. გ. XII). ამავე სისტემას ეკუთვნის აკ. შანიძის მიერ გამოქვეყნებული ალექსანდრე ბატონიშვილის მინაწერი 1798 წლისა ის მიერ ფრანგულიდან გადმოთარგმნილი სამხედრო სახელმძღვანელოს, სადაც სიტყვების მაგიერ ციფრებია მოყვანილი (მიმომხილველი I, 241).
ამრიგად, ეს ხელნაწერი გვაძლევს ძვირფას ნიმუშებს ოცი კრიპტოგრაფისა, რომელთა შორის ჩვენს მკვლევართათვის ჯერხანად ცნობილია მხოლოდ ორი, ანჩინურიდა ანჯანური, სხვა უცნობია
ეხლა უნდა მოინახოს ჩვენს მრავალ ხელნაწერებში მინაწერები, შესრულებული ჩვენს ტაბულებზე წარმოდგენილის ნიშნებით, მაშინ საბოლოოდ გამოირკვევა, თუ რომელი ასოები აკლია იმ საიდუმლო ანბანებს, რომელნიც ამ ტაბულაზე სრულად არ არიან წარმოდგენილნი და შესატყვისი ასოები ზემოთ არ უწერიათ.
ხელნაწერები
გადავდივართ ეხლა ხელნაწერების მოკლე აღნუსხვაზე იმრიგად, როგორც ეს არის წარმოდგენილი დაბეჭდილ კატალოგში.
№ 1(ძველი ფონდითაც 1)
კრბული სხვადასხვა სასულიერო, საკალენდრო, საასტრონომიო და სხვათა სტატიებისა და ცნობებისა, სხვადასხვა ხელით და სხვადასხვა დროს გადაწერილი, პატარა ტანის ხელნაწერი in 32 ქაღალდზე და არა პერგამენტზე, როგორც ალ. ხახანაშვიი აღნიშნავს. შეიცავს 171 ფურცელს. ბოლოში აკლია, ნაწერია სანახევროდ წვრილის ნუსხურით, სანახევროდ წვილის მხედრულით, წიგნი შემკობილია მრავალის ფერადებიანის ფიგურებით, ასომთავრული ასოებით, მხედრულის და ასომთავრულის წითლურის ხვეულებით, ბალახ-ბულახებით, ყვავილებით, გეომეტრიული ფიგურებით და სხვა. მხატვრობანი წარმოდგნილია როგორც ტექსტში ისე აშიებზე. ხოლო მეორე ნაწილში ხელნაწერისა განცალკევებულ ფურცლებზედაც.
ქაღალდი ხელნაწერისა ერთგვარი არ არის, უმეტეს შემთხვევაში ერთობ თხელია, ასე რომ, მეორე გვერდის ასოები ხშირად პირველ გვერდზე გამოსჭვივიან, ზოგჯერ ქაღალდი საკმაოდ სქელია, მაგალითად ნუსხა ჭრელისა (ფ. 54-84) ნაწერია უფრო სქელ ქაღალდზე, ხოლო ქაღალდი განცალკევებულის სურათებისა სულ სქელია (ფფ. 40; 85-90; 94-95; 103-104; 108-113; 113-156; 156, 160). გადაწერილია და შემკობილი ვინმე ალექსის მიერ 1725 წელს და არა 1795 წელს, როგორც აღნიშნულია დაბეჭდილ კატალოგში. ხოლო ერთი სტატია ”ქირომანსი” (ფ. 150-153) სხვა უფრო ლამაზი ხელითაა დაწერილი და ალექსის ერთ დროს კი არ გადაუწერია და დაუხატავს მთელი ხელნაწერი, არამედ სხვადასხვა დროს და განცალკევებულად, სხვადასხვა ქაღალდზე და შემდეგ მოუქცევია ერთ ყდაში. ხელნაწერი ქართველ კათოლიკეთა წრიდან უნდა გამომდინარეობდეს, რაც ცხადად ჩანს როგორც სტატიების შერჩევით, ისე ნამეტნავად მხატვრობით, ფიგურებით და მხატვრობის რიგის ხასიათით. ბროსე ამბობს, მხატვრობა ისეთია, როგორც სომხურ ხელნაწრებში, მაგრამ ეს იმდენად მართალია, რამდენადაც ეს ემჩნევა მეხიტარისტების მიერ კათოლიკურ მხატვორბათა შეთვისებას. კათოლიკური გავლენა აქ ეჭვ გარეშეა. სამების მხატვრობას ლათინური წარწერები აქვს.
გადამწერი ალექსი რამდენიმე ადგილს იხსენიებს თავის თავს, და თავის დედას თამარს, მაგრამ უფრო გარკვეულა მე-90 ფურცელზე verso, ხელთის ნახატვის ქვემოთ, გადაბმული ასომთავრულით (ქარაგმებს ვხსნით):
”ღმერთო: შეიწყალე: ამა ჴელთის: და: იბაკოაის: დამხატავიცა: და: დამწერიდა: მონა ღვთისა: ცოდვილი ალექსი: ქ-კს: უიგ (1725)”.
ალ. ხახანაშვილი შეცდომებით ასე კითხულობს ამ მინაწერს:
”ღმერთო შეიწყალე ამისა მომხვეჭველისა და დამწერისა მონა ღვთის გიორგი. ქკს უიგ, ესე იგი 1795 წ. (?)” (მოამბე, 189, XX IV გვ. 3).
ბროსე შეცდომით კითხულობს ალექსის მაგიერ ”გრიგოლ”-ს და ჰგონია გადამწერი ხელნაწერისა არის ალექსი და დამხატავი გრიგოლ, მამა ალექსი.
მაგრამ ზემომოყვანილი მინაწერი ცხადყოფს, რომ დამცერიც და დამხატავიც არის ალექსი. გრილოგ არსად არ იკითხება ხელნაწერში.
ბროსე თავის დაწვრილებით აღწერაში შინაარსს ამ ხელნაწერისას 26 სტატიათ ჰყოფს (Nouveau journ. Asiat. 1834, t. XIV, p. 143-164), მაგრამ ის თვითეული ლოცვას ცალკე იხსენიებს. საზოგადოთ შინაარსი ასეთია:
1. იბაკონ -წისა ღვთის მშობლისანი და ძილის პირნი (2-13), სთაურები წითლურის ასომთავრულის ხვეულებით. პირველ ფურცელზე verso წარმოდგენილია მხატვრობა, სიმრგვლე ფერადებიან ყვავილებში, ხოლო აშიები პირველი შვიდი ფურცლისა შემკობილია 24 ფერადებიანი მხედრულის ასოებით. ანიდან ინამდის თითო ასოა, შემდეგ გადაბმულია: ია, იბ, იგ, იდ, იე, ივ, იზ, ით, კ (მარტო) და ბოლოს კა, კბ, კგ, კდ. ასოების თავები წარმოადგენენ გამოხატულებას ცხოველებისა, ფრინველებისა და ქვემძრომთა.
2. წესი და განგება წ-ისა ზირებისა ლოცვისა (15-19).
3. ლოცვანი წმინდისა ზიარებისა და შემდგომათ ზიარებისა თქმულნი სხვა და სხვა მამათა მიერ, დიდისა ბასილისა, იოანე ოქროპირისა, სჳიმონმეტაფრასისა, იოანე დამასკელისა, სჳმეონ ახლისა ღვთისმეტყველისა და სხვათა მამათა (20-33). აქ თავში არის დასაწყისი ფერადებიანი მხატვრობა. ბოლოს უწერია: ”გასრულდა ყ-დ სულის საოხი ლოცვანი ესე ზიარებისანი:,”
4. გალობანი წ-ისა ღვთის მშობლისანი (34-40). ამის ბოლოს დახატულია მინიატურული ღვთისმშობლის სურათი ჩჩვილედი, წელს ზევით, ხოლო მეორე გვერდზე სურათი ღვთისა ერთარსებისა, მაგრამ სამსახოვანისა, ლათინურის წარწერებით: Pater, Filius, Spiritus Sanctus. ეს არაჩვეულებრივი მხატვრობა წარმოადგენს მხცოვანი კაცის სახეს მღვდელმთავრის სამოსელით, ერთი თავით, სამი პირით, სამის ცხვირით და ექვსი თვალით. სამს გამყოფელ ხაზებში უწერია: non est, შემაერთებელ ხაზში est Deus.
5. სხვადასხვა ლოცვები, სადიდებელნი, ძილისპირნი და სახარების საკითხვნი (41-46). სათაურად ამაებს ყვავილოვან თავსართში ასომთავრულის ხლართულით უწერია:
ვ-ცა შ-ნ დიდებ-ო.
მე-45 ფურც. აშიაზე სწერია ხუცურით:
ბრძანებსა (ბრძანებასა) უსჯულოსა მის მოძღვ-რისსა არა დაემორჩილნეს.
6. გალობანი ყოველთა წმინდანთანი (48-50 г.), ნაწერია ნუსხახუცურით, რომლის აშიებზე ფერადებით წაროდგენილია ყვავილები ათორმეტთა ზოდიაკთა სიმბოლონი: სასწორი, ღრიანკალი, მშვილდოსანი, თხის რქა, წყლის საქანელი და სხვა.
7. ხუთი გვერდი წვრილის, უშნო მხედრულის და მქრალის მელნით ნაწერი (50v – 52 v). ბროსე და შემდეგ ა. ხახანაშვილი ვერ არჩევენ ტექსტს და გვამცნობენ, რომ ეს ტექსტი ნაწერია საიდუმლო ასოებით. მაგრამ ეს ასე არ არის. ეს ნაწილი შეიცავს საგალობლებს და ნაჩვენებია სიტყვების გაგრძელებით, წერტილებით, ხაზებით და ასოებით, თუ როგორ უნდა იგალობონ, სად გააგრძელონ ანუ ასწიონ ხმა და სხვა. აქ ერთნაირი ნოტების შემცველი ნიშნებია და ხერხი გალობისა. ხოლო თუ რა და რა გალობას ანუ საგალობელს შეიცავს ეს თუ ის ტექსტი, ეს ნაჩვენებია, გარდა თვით ნიშნებით აღნიშნული ტექსტისა, კიდევ ცალკე აშიებზედ. მელანი აქაც ერთობ მქრქალია, მაგრამ საერთოდ მაინც საკმაოდ განირჩევა. ამ საგალობლების სახელებია: უ პ ა ტ ი ო ს ნ ე ს ი; და ა ღ მ ა ტე ბი თ ი; უ ზ ე შ თ ა ე ს ი. . . ს ი ტ ყ ვ ი ს ა მ ხო ლ ო ს ა გ ა ნ უ ხ რ წ ნ ე ლ ო ; ხ ო ლ ო გა ლ ო ბ ი თ; დ ღ ე ს ტ ა ძ ა რ ი, კ რ ე ტ ს ა ბ ა მი ს ა მ ხ ი ლ ე ბ ლა დ გ ა ნ ი პ ო, უ შ ჯ უ ლ ო თ ა მ ა თ დ ა იფ ა რ ა; რ ა მ ე თ უ უ ფ ა ლ ს ა გ ხ ე დ ვ ი დ ე ჯ ვ ა რ ც მ უ ლ ს ა; შ უ ძ ვ რ ე ლ ო ბ ე ჭ ე დ ო , უ ნ ე ბ ე ლ ო ძ ე ო , ს ი ბ რ ძ ნე ო, ს ი ტ ყ ვ ა ო , მ კ ლ ა ო მ ა რ ჯ ვ ე ნ ა ო გ ნ ა ტ რ ი.
ჩვენი სტამბის ნიშნების საშვალებით ამ გალობის გადმოცემა შეუძლებელია. ეს ფოტოგრაფიის საშვალებით უნდა გადმოიცეს. დასაწყისი დაახლოებით ასეა წარმოდგენილი:
”ქ. უპატიჲჲ: – იი:ჲჲ: ოჵხნეს უუ საჰაია: ვიჲიახაა: უუ: უუპა: ტიოიო: ჵსნჱ ევუჲ ექეს (?) ესუუსაჰააია: ოინი: ქერაბინთა ააა დიალ უმაჰავიიჲია: აიაჰატეჱეე: ახაიავია და იაჰაღუუჰუმაია: ჰია: ავიააა: ახაი ააა: – – წინათქმა: ს-დ: და ესე უცხო: ავიჲიჲი ჲვ ახაიაა”.
ბოლოში თითოეული საგალობელისა შენიშვნებია, თუ როგორ გათავდება საგალობელი და სხვა, მაგალითად: ”დღეს ტაძარი”-ს ასეთი შენიშვნა აქვს: მაღალზე გათავდება. ქ: დულეიე: საიაია: ტაიაჰა: იაია: აჰაძე. რისავია. – ააიაა.
”კრეტსაბამი”-ს შენიშვნა აქვს; დიდება მაღლის შესხმის კილოს ს-დ: o შესხმის კილო დღეს ტაძარზე გათავდება.
”განიპო უსჯულოთა მათ”-ს უწერია: უცხო ოინი და მოკლე დღეს ტაძრისა ბოლოზე გათავდება განიპო: ქ: უ.
სჯულოთა მათ: თავი უკ-ე: ცოტა წინ თქვევ და ქ-ე მჱვეზე გათავდება.
”რამეთუ უფალსა გხედვიდე ჯვარცმულსა”-ს აქვს შენიშვნა: o მეთუ უფალსა გხედვიდე ჯვარცმულსა თავს გახდა სული დიდებ მაღალი.
”არსების ხატი”-ს შენიშვნა: არსების ხატი თავს უსჯულოსა ცოტა უცხო და წინ თქმას ს-დ.
ასეთია დაახლოებით შინაარსი ამ მნიშვნელოვანი საგალობელის სახელმძღვანელოსი, რომელიც საიდუმლო ასოებით დაწერილ ტექსტად იყო აღიარებული.
ამ სტატიაში 51 v -52 г. გვერდზე ფერადებით შესრულებული მხედრული ასოებით ლამაზი ხლართულებია, რომელიც ქარაგმების გახსნით იკითხება ასე:
მოიხსენე მამაო დღესა
მას დიდისა განკითხვი-
სასა სული ფრიად
ცოდვილისა ალექსისა.
უკანასკნელი სიტყვის ხვეული ხელის მსგავსია ჯვარით.
8. ნუსხა ჭრელისა სრული და მართალი (54-84), ნაწერია ნუსხახუცურით, აშიები შემკობილია ფერადებით შესრულებულის ყვავილებით, ბალახ-ბულახებით და ფრინველების და ნადირთა სახეებით. ერთ ადგილას გვირგვინოსანი მეფის სახეც არის ყვავილებში. ბოლოს უწერია (მოგვყავს ქარაგმების გახსნით):
ღმერთო შეიწყალე მწერალი ალექსი განმასრულებელი ნუსხისა ამის, შეცოდებანი რანიცა იხილოთ ნუ განქირდულ ჰყოფთ, სხვაჲცა ბევრი კარგი იქნების და ჩემ უცებად მცოდნესათვის ესეც ნამეტნავი არს ყოველადვე.
9. შემდეგ ფურცლებზე (85-97) უმეტესწილად სურათებია ფერადებით. თავში ყვავილებისა რამკებით, სიმრგვალებით თუ ნახევარის სიმრგვალებით, რომლებშიაც ხუცურის ასოებით მოყვანილია სათვალავის რიცხვები. ეს კჳნკლოსის მაჩვენებელი ნიშნები უნდა იყოს, ვინაიდან ერთ სურათზედ დათვის ფეხია დახატული და ზედ აწერია: დათჳს ფეჴთა და მისნი კიკლოსნი: ფეხის თითებზე მხედრული წითლური ასოებია: ა ე ო უ (89V)., ერთს სურათზე შვიდი საიდუმლოა წარმოდგენილი (90), მეორე გვერდზე სიმრგვალე ცისა, შუაში მელია და ქვემოთ ხელთა წარწერით, რომელიც ზემოთ მოვიყვანეთ.
მზის მოქცევა ანუ კჳნკლოსი (91-95), აშიები შემკობილია მხატვრობით და ერთზე ქალის სახეა. მე-93 ფურცელზე V. წითლური ასომთავრული ხელჩართულია.
მე-93 გვ. V. შვიდი სიტყვა ასომთავრულ ჩართულით ანუ ხლართულით და შემდეგ ასომთავრული წითლურით სწერია:
აღგიარებენ: ქ-ეანენი:
შემდეგ ფერადებიან ლამაზ რამკაში მხედრულად წითლურით წრია:
ეგოდენ: ივახშე: ოც
და ათი: თვით: უძღვნ: ნა
ხევარი: განქარვე: შენეულ-
ისა: ზოგი: დაშტა: ღ-თო: შ-ე: ალექ[ქსი].
მე-94 ფურცელზე ფერადებიან სიმრგვლეს ცისა აწერია მხედრულად ირგვლივ:
ადეგ ბეჟან შავი ცხენი ქიტას მიეც.
და ქვემოთ უწერია კიდევ: ქ-ნჭი: კ-დ: კაცი: გ-.
მე-97 ფურცელზე ასტრონომიური ნიშნები განმარტებით.
ზოდიაკთა და თვეთა სახელები და მათი ემბლემების ახსნა.
10. სახარების საკითხავთა მაჩვენებელი სათაურით: ჴ-ჲ:
სახრ-ბჲ: ზატკთა: აღდგომიდამ ყ-თწ-თკ-კე: (98).
11. სლავა მთავრისა სამარადისო (99-100).
შემდეგ 101-ე ფურ. ყვავილები.
12. შვიდი მომაკვდინებელი ცოდვა და შვიდი მადლი ფერადებში წარმოდგენილი (102).
მე-102 ფ. V. ქვეყნის გლობუსია წარმოდგენილი მაგიდაზე, რომლის ქვემოთ მოჩანს საზომი იარაღები და გაშლილი სახარება ხუცურის ტექსტით: პირველთაგან იყო სიტყვა და სხვა. . .
მე-103 ფ. r. ყვავილოსანი შტოებია ფერადებით შესრულებული.
13. ხელთა ახსნითურთ აღდგოის საპოვნელად, თუ რომელ თვეში და რომე რიცხვს იქნება (103-104).
14. სურათები და ნახატები საასტრონომიო, მზის და მთვარის დაბნელების გამოსაცნობად (105-107). აქ ბოლოს ასომთავრულით ხვეულად არის მინაწერი:
უფალო შენობით მიანიჭე დედასა ჩემსა თამარს.
მე-106 ფ. r. ყვავილებში მოქცეულია ოთხი ლოვა-ვედრება ღვთისმშობლისადმი. მეორე ლოცვა ასეთია ქარაგმების გახსნით:
უხრწნელო ღვთის მშობელო, დაიცავ ქალაქი შენი, რ-ნი ესე შენ მიერ მეფობს სამღვთოდ და შენ მიერ მეფობს სამღთოდ და შენ მიერ მოაქვს ძალი და შენ მიერვე სძლევს მტერთ, ზეშთა ექნების განსაცდელთა, მტერთა გარე მიაქცევს და ჰმართებს განსაგებელსა ღვთისასა.
ეს უნდა იყოს კათოლიკეთა ლოცვა რომის ქალაქის დაცვისათვის.
შემდეგ კიდევ ასტრონომიული სურათები, ხელით დახატული, ყვავილები (ერთ ფურცელზე მე-110 ფრინველით), ათთორმეტი დღესასწაულის ნუსხა ყვავილებში (114), ხელჩართული წითლური ხვეული (111 v.) და სხვა ხელჩართული მხედრულია. შემდეგ ფურცელშემოსილი ჯვარი, რომელიც მე-115 ფ. r ბოლოშია წარმოდგენილი, აქ საჭიროდ ვრაცხთ შევნიშნოთ, რომ საზოგადოდ ასტრონომიული, ასტროლოგიური და სხვა სურათები და სტატიები, რომელიც 85-115 ფურცლებზეა მოქცეული, თხოულობს ცალკე გამოცემას ფერადებიანის სურათებით და ცალკე განხილვას და შესწავლას. უამისოდ საზოაგდო აღწერაში ამათზე ცნობა ყოველთვის ცალმხრივი იქნებ. სურათებს თან ახლავს, უმეტეს შემთხვევაში, ასომთავრული ასოების რიგ-რიგად აღნიშვნანი, პარალელურად შავის და წითელის მელნით.
15. საქრისტიანო მოძღვრება საბა-სულხან ორბელიანისა (116-149), თავში ნაწერია ნუსხახუცურით, შემდეგ მხედრულით.
16. ხირომანტია (ხირომანსი), ანუ ნიშნები ხელის გულის შენობისა და მათი მნიშვნელობანი ადამიანისთვის არისტოტელეს აზრების ჩვენებით, ასტროლოგიური ხასიათის სტატია (150-153), მხედრულად კარგის ხელით ნაწერი. დასაწყისი: ქ. აწ ესე უნდა ვიცოდეთ, რომ ხუთის თითის ქვემოთ ხუთის ეტლის მთანი არიან და ხელის გული არეას მინდორი არის. . .
17. სხვადასხვა სურათები (155-164), პირველზე გამოხატულია ოთხი სიმრგლით ჯოჯოხეთი, შემდეგ ცოდვები და მადლნი, აყუანა სულისა წმინდისა (156), ათნი მცნება (158), ცოდვანი და მადლნი სურათებით კიდევ (159) და შენიშვნით: ცოდვანი, რომელნიც აღადგინებენ კაცთა ღვთისა მიმართ.
აქვე ზემოთ წარწერა:
ღმერთო შეიწყალე ცოდვილი ალექსი.
ქორწინება (160), ნუსხა მფრინველთა წარწერით: მფრინველთა ცნობა. ნუსხა ხილთა წარწერით: ხილის ცნობა (162 v.), ნადირის ცნობა (163 v.), ფრინველის ცნობა (164) მცენარეთა სურათბში (160-164).
18. ოცი კრიპტოგრაფის ნიშნები, რომელნიც ზემოთ მოვიყვანეთ (165-167).
19. ნუსხა მსოფლიო წმინდანებისა სიმრგვალეში წარმოდგენილი წითლურით (168).
20. კვინკლოსი (168 v. – 171 r.).
უკანასკნელი ფურცლის მეორე გვერდზე დარიგებანია, ღვინის მიღების, ძილის და სახლის რიგის შესახებ მღვდელმონაზონთათვის. პირველი გვერდის წინ დატანებულ ფურცელზე ასეთი რეცეპტია:
კალის გალესვა ეს არის.
დ-, მისხალი კალა უნდა დაადნო.
ა-. მისხალი სინდიყი უნდა ურიო:
პირველ გვერდზე ხელნაწერს აწერია:
წიგნი ესე ეკუთვნის ვიკტორ ლეტელიეს.
ლეტელიეს გადაცვალებას ბროსე, მაკლერი და ხახანაშვილი უჩვენებენ 1718 წელს. აქ დიდი ანახრონიზმი გამოდის. როგორ შეიძლება წიგნი გადაწერილი 1725 წელს ჰკუთვნებოდა კაცს, რომელიც გადაცვლილა 1718 წელს? მარტო ჩვენს ხელნაწერსი რომ იყოს ასეთი მოვლენა, კიდევ შეიძლებოდა ასე თუ ისე ამის ახსნა. შეიძლებოდა გვეფიქრა, პირველი ნაწილი ამ ხელნაწრისა (გ. 1-40), რომელზედაც ეს მინაწერია, შესაძლოა გადაწერილი იყო უკვე 1718 წლამდის და შემდეგ მოათავსეს ერთ ყდაში 1725 წელს გადაწერილს და კიდევ სხვა დროის ხელნაწერებთან, მაგრამ ასეთი მინაწერი სხვა ხელნაწერებზედაც მოიპოვება, მაგალითად №13, ომიანინის ხელნაწერისა, რომელიც გადაწერილია დავით რექტორის მიერ 1782 წელს. მოსაზრება ალ. ხახანაშვილისა, რომ შეიძლება ხელნაწერების თარიღებში იყოს შეცდომა, სრულიად იუღებელია, ვინაიდან თარიღები არავითარ ეჭვს არ იწვევენ და დედნისავე ხელით არიან ყოველგან ნაწერნი. ორში ერთი, ან ეს ლეტელიე, ის არ არის, რომელიც 1718 წელს გადაიცვალა (იმის სახელი ყოფილა კამილი, მაგრამ ურო ცნობილი ყოფილა აბბატ ლუვიეს სახელით), ან და ეს მინაწერები სხვისი ხელითაა დაწერილი მეთვრამეტე საუკუნის დასასრულს, ან მეცხრამეტეს დასაწყისში ჩვენგან უცნობის მიზნით. მინაწერის ხელიც ამ დროს უფრო მოგვაგონებს.
№ 2 (ძველი ფონდით 25).
კ ა ტ ე ხ ი ზ მ ო ( და არა საითიკო ღვთის მეტყველება, როგორც ალ. ხახანაშვილი აღნიშნავს) ანუ აღსარება მართლისა სარწმუნოების წი-სა კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესიისა მართლმადიდებელთა აღმოსავლეთისათა. კითხვა მიგების სახით. დასაწყისი წითლურით:
წყალობითა ღ-სათა პატრიარხი ნეკტარიოს წი-სა ქალაქისა იერუსალიმისა და ყ-ისა პალესტინისა ყ-თა მართალ მადიდებელთა მამათა და საყუარელთა შჳლთა გი-ხნ, ხ-უ-ისა მიერ მადლი, მშვიდობა და წყალობა იყავნ თქუ-ნნ ყ-თა თანა:
მხედრული ხელნაწერი ქაღალდზე და არა ტყავზედ, როგორც ალ. ხახანაშვილი უჩვენებს. შეიცავს სულ 213 გვ. და კიდევ 26 გვ. დამატებას2, გადაწერილია მეთვრამეტე საუკუნის მეორე ნახევარში, რაც უეჭველი ხდება ხელის და მართლწერის მიხედვით, მაგალითად, იხმარება უ-ბრჯგუ, წიგნი გაყოფილია სამ ნაწილად: 1. სარწმუნეობა, (1-122), 2. სასოება (123-162), 3. სიყვარული (163-213). ბოლოს დართული აქვს ცალკე სათვალავით: მღუდელმთავრისა ლიტურღიისა
განმარტებაჲ სახის-მეტყველებით. ვ-დ ყ სავე მღვდელ-მოქმედებასა მისსა
საიდუმლოებით ძალი უპყრიეს (1-26). სათაურები შესრულებულია მშვენიერის ასომთავრულის ხვეულებით სინგურით. ტექსტი კითხვა-მიგების ყაიდაზეა მოყვანილი.
№3 (ძველი ფონდით 2)
კ ა ნ ონ ი წ ე ლ ი წ ა დ ი ს ა ჲ წ ე ს ი ს ა მ ე ბ რ წ მ ი ნ დ ი ს ა ქ ა ლ ა ქ ი ს ა ი ჱ რ უს ლ ა მი ს ა , in folio, ნაწერია კარგს ეტრატზედ, ლამაზის ნუსხახუცურით ორს სვეტად, სათაურები წითლურით, თავში და ბოლოში აკლია, დაცულია 387 ფურცელი, ძველი პაგნაცია ნაჩვენებია რვეულებზე ასომთავრულით. რვეულში 8 ფურცელია. უკანასკნელ რვეულს უზის სათვალავი ნხ (57), ამ რვეულში ეხლა მარტო ოთხი ფურცელია. ტექსტი იწყება მეხუთე რვეულით, ხოლო 56-ე რვეულს მიჰყვება ჯერ მეოთხე რვეული, შემდეგ მესამე, ასე რომ, ეს სამი რვეული – 2, 3, 4 – მოქცეულია 56-ე და 57-ე რვეულებს შორის. მარტო 57-ე რვეული რომ ვიანგარიშოთ, ხელნაწრში უნდა იყოს 57X8=456 ფურცელი, დაცულია 387, მაშასადამე აკლია 69. ტექსტის საკითხავები იწყება დეკემბრის თავიდან. მრავალს ადგილას ეტრატის აშიები ბოლოში მოჭრილნი არიან. ადგილ-ადგილ შემდეგი დროის მინაწერებში აღნიშნულია რაოდენბოა ფურცლებისა; ერთი მე-16 საუკუნის მეხდრულის ხელით მინაწერი (ფ. 341 v.) გვამცნობს:
ქ. ოთხას ორმოცდა ოთხი ფურცელი არის და ვინც დააკლოს ღმერთმან ჰკითხოს დღესა მას საშინელსა განკითხვისასა. 272-ე ფურც: ოთხას თორმეტი ფურცელია.
370-ე ფ. მე-17-18 სუკ. მხედრულის ხელით: სამას ოთხმოცდა თორმეტი ფურცელი არი(ს) და სამოცი დაჭრილია. კრულმცა ორსავე ყოფასა თავად ამა ყოლსა (ყოვლისა) დამჭრელი და აწ თორავინ (sic) დააკლოს ანო3 ფურცლად და ანო დაჭრილ იოდას თანამც ნაწილი მისი.
ასეთივე წარწერა გამეორებულია 386-ე ფურცელზეც.
386-ე ფურცელზე მინაწერში ნაჩვენებია მე-18 საუკუნ. მხედრულით: სამას ოთხმოცდა თორმეტი ფურცელი.
იტალიანური მინაწერი თავში გვამცნობს, რომ ეს ხელნაწერი გამოუგზავნია ევროპაში საქართველოდან კაპუჩინთა მისიონერებსი წინამძღვარს 1731 წელს.
ეს ერთი საუკეთესო ხელნაწერი ნაციონალური ბიბლიოთეკისა შეიცავს იმავე ტიპის იერუსალიმის კანონს, რომელიც პროფ. კორ. კეკელიძემ გამოსცა ტფილისში 1912 წ. მაგრამ ამაში ბევრი თვალსაჩინო და საყურადღებო განსხვავებანიც მოიპოვება და ჩვენდა სასიამოვნოდ ეს ხელნაწერი ფოტოგრაფიულად გადაუღია და საყურადღებო გამოკვლევა უძღვნია ბონს უნივერსიტეტის პროფესორს, აწ უკვე გარდაცვლილს დოკტორს Heinr. Goussen-ს: ÜBer georgiShe Drucke und Handshrovten. Die festordnung und de Heiligenkalender des altchristlichen Jerusalems betreffend, B. Kuhlen, München –Cladbach, 1923, SS, 424.
ალ. ხახანიშვილი ხელნაწრის გადაწერის საუკუნეს არ უჩვნებს.
დაბეჭდილი მაკლერის კატალოგი ხელნაწერს აკუთვნებს მე-13 და მე-15 საუკ;,
ხოლო დოქტორი გუსსენი მეთერთმეტე-მეთორმეტე საუკუნეებს, მაგრამ წერის ხასიათის მიხედვით, ხელნაწერი უნდა ეკუთვნოდეს მეათე საუკუნის დასასრულს ან მეთერთმეტეს დამდეგს.
მე 300 ფ. ტექსტში არის მოყვანილი სხვათა შორის (ქარაგმებს ვხსნით):
თუესა დეკემბერსა კა ჴსენებაჲ წმინდისა გრიგოლ პართენისაჲ. ფსალმუნი: ჴმაჲ ბ. . .
თუესა დეკენბერსა კბ ჴსენებაჲ სამეუფოსა ქალაქისა კოსტანტინეპოლეს. სატფურ წმიდისა ეკლესიისა სოფიისაჲ. რომელი აღაშჱნა ღმრთის მოყუარემან ისტჳნიანე მეფემან . . .
ამის შემდეგ ანდერძი გადამწერისა:
დიდებაჲ შენდა ქრისტე:
დაესრულა კანონი
წელიწადისაჲ. განწე-
სებული რიცხუსა
5 თუეთასა რომელნი განა-
წესეს ნეტართა და
ღმრთივ შემოსილთა წმინდატა
მოძღუართა ჩუენთა წე-
სისაებრ წმინდისა ქა-
10 ლაქისა ი-ჱმისა. რომელ-
სა ზედა ჩუენ მიერცა შეეძი(ნა)5.
რაოდენნიმე კრება-
ნი და საჴმარნი გ-
15 ულს მოდგინებისაებრ
ღმრთისა მოყვარეთაჲსა:
რომელნი აღასრულებთ
კანონსა კეთილად მ-
სახურნი მღდელნი და
20 მოძღუარნი. ყოველივე
საჴმარი თითოეუ-
ლისა ჟამისაჲ. და
რიცხჳ საკითხავთაჲ
მოგცეს შემდგომმან
25 ამან თავად თავად
განკარგებულმან: ვითარცა
ესე განგჳწესებიეს:
მე გ: ზატიკსა: დღესა
შაბათსა წმიდისა ნინო-
30 ჲსი 1): იანვრისა: ჱ: 1) ეხლა 14 იანვარს.
წმინდისა არჩილისი 2): 2) ეხლა 21 ივნისს.
ივნისა: კვ: რაჟდე-
ნისა 3(: ივლისა: ვ: 3) ეხლა 3 აგვისტოს.
ამიბოს ეპისკოპ-
35 ოსისაჲ 4): აგვჳსტოსა: ივ: 4) ეხლა 29 ნოემბერს.
მებკამბესი: აგჳსტო-
სა: კა: სარმეანისი:
ოკდონბერსა: იზ: შუშა-
ნიკისი 5): ნოემბერსა: დ: 5) ეხლა 28 აგვისტოს.
40 იოვანე სტეფანე. და ეს-
აია. მართალთა. სა-
ფლავისაჲ. დეკენბე-
რსა: კ: ესტატი მცხ-
ეთელისაჲ 6): 6) ეხლა 29 ივლისს.
45 საუკუნითგან ტკ-
ბილო ო-ო. ორსავე ცხ-
ორებასა უმეტეს ა-
დიდე მამაჲ სტეფანჱ
და მეოხმცა არიან
50 წინაშე შენსა. ყოველნი რომელნი შთა-
წრილნ არიან წმინდასა
ამას კანონსა შინა ა ნ.
ცოდვილი მწერალი
ამის წმიდისა წიგნისაჲ
55 ლოცვასა მომიჴსენ-
ეთ ღმერთმან დაგაჯეროს ა-ნ
ზემოთ მოყვანილ ტექსტში გადამწერი თავის სახელს არ უჩვენებს, მაგრამ მისი სახელი და აგრეთვე მამა სტეფანეც მოხსენიებულია შუა ტექსტში 237-ე ფ.v. ამრიგად (ქარაგმებს არ ვიცავთ):
დიდებაჲ ღმერთსა ჩუენსა: დაესრულა კანონნი: ზატიკთაჲ: ქრისტე შეიწყალე: და ადიდე: ნათლი ჩემი: მამაჲ: სტეფანე: დღეგრძელობით: მწერალი მონაზონაი (sic): ლოცვასა: მოიჴსენეთ: ღმრთისა: თჳს.
ეტყობა მამაჲ სტეფანე ფრიად გამოჩენილი პიროვნებაა და ამიტომ მწერალი მონაზონაი მას იხსენებს მოწიწებით ”ნათელი ჩემი”-ო. ვინ უნდა იყოს ეს სტეფანე? ჩვენის აზრით, ის არის სტეფანე სანანოჲს ძე ჭყონდიდელი. მეათე საუკუნის მეორე ნახევრის ცნობილი მოღვაწე (იხ. კეკელიძე. ძველი ქართული ლიტ. I. გ. 177-179).
განსაკუთრებით საყურადღებოა ჩვენთვის ზემოთ წარმოდგენილი კალენდარი ქართველთა წმინდანებისა, რომელთა შორის ზოგიერთი სხვა წყაროებში არ იხსენიება, მაგალითად, მეკამბე, სარმეანი (თუ ეს სარმეან კათალიკოზი არ არის).
ეს კალენდარი თვალსაჩინოდ განირჩება სხვა ამგვარ კალენდრებისაგან და მისი ქართული ტექსტის გამოცემა საჭიროა, გუსსენს, როგორც ეტყობა, შეცდომები შეჰპარივა ფრაზების ამოკითხვაში. თვით დასაწყისი ჩვენ მიერ ზემოთ მოყვანილი ქართველ წმიდანთა ნუსხისა, რომელიც იწყება წმ. ნინოს ხსენებით, მართლად არ არის ამოკითხული, ვინაიდან მის ხსენებას გუსსენი უჩვენებს აღდგოის მეორე სამშაბათს, ნამდვილად კი აღდგოის მესამე შაბათია. დღეები ქართველ წმინდანთ ხსენებისა ეხლანდელს არ უდგება, წინათ სხვა ყოფილა. მეორე თვალსაჩინო კალენდარი, რომელშიაც სეტანილია ქართველ წმიდანტა ხსენება დაცულია ერთ სინას მთის კრებულში 956 წლისა და შედგენილია იოანე-ზოსიმეს მიერ. აქ არის ხსენებანი: აბო ტფილელისა (7 იანვარს), მეფე არჩილ ქართველისა (15 იანვ.), კათალიკოზი მამაჲსი (3 მაისს); მანგლისის ჯვარისა (20 მაისს); შუშანიკ დედოფლისა (17 ოკტომბერს); ”ყოველნი წმიდანი მოწამენი ქართლს შინა” (11 დეკმებერს); მცხეთის ჯვარი (ზატიკის მესამე კვირიაკეს და მარტვილის შემდეგ ოთხშაბათს)6.
ხელნაწერში ბევრია მერმენდილი მინაწერები ძველი მხედრულის ხელით, მაგრამ არა დიდმნიშვნელოვანი ცნობებისა. მინაწერებში შენდობას თხოულობენ:
გიორგი ირემაისძე (ფ. 97 v. ხელი მე 11-12 საუკ.), მამა ქადაგ, ნავროზა, ცხადა, კახა და არსენალა (ფ. 67, მე-13-14 საუკ. ), კახა და იოვანე (ფ. 244): ხოცეთა (sic) გიორგის შეონდნვენ (sic ღმერთმან (ფ. 81, მე-13-14 საუკ.)
97-ე ფ. v, მე-13 საუკ. მხედრულით: ქრისტე გაუმარჯვე გ-უ ირულისა.
113-ე ფ. ver. მე-12-13 საუკ. მხედრულით:
ქ. კაცი: ოჩინო (sic) იქნება: და ნაწერი საჩინო არს:
107-ე ფ. მე-15-16 საუკ. მხედრულით:
ქ. ესე წიგნი მოგეც მე დემეტრე. თქვენ ივნს: ამა ორს: კირას: თო კეჭროლს არა წამოვიდე: ანდრიას წ-ე: და შენ: საქმე არა გა(ვ)მართოთ მერმე ჴარის მომჴ. . ნბლი: ვარ ის მოშთა (?): ამის მოწმე დავით არის. მე გადამწერად მყო.
ესე წიგნი მო. . . ოდეს: ბიძა უფლა: ი-ნეს: დაუწერეთ ყავდა ქალი: ელისაბედ: არსე (sic) რომე დღე და ღამე პირის სგ. . . ესე წიგნი მისი არის.
ერთი ოთხსტრიქონიანი მხედრული აბდაუბდა მინაწერი მე-14-15 საუკ. მხედრულით ორპირობის წერილს წარმოადგენს ორ მეზობელთ სოფელთა შორის, თუ რამე გაიგონონ (ცუდი) ერთმანეთზე და არ გაამხილონ, პატრონისთვის ასი თეთრი ზღონ. სოფლების სახელები (საბარათაშვილოს სოფლებია) სხვადასხვა სახით წერია:
ქ: ესე წიგნი მოგაჴსენეთ თქნა ხანკელით ბაგეთი ჩენ ლეღოელით ხზანდარმა და ჩემთ მეზობელთ. . .
ქ ესე ქიგნი მოვაჴსენე (sic) თქნ ხორაკელით ბაგეთი ჩენ გელოვნებით არჭულმან და ჩემთ მეზობელთ რაც გაგეგონოს არ გრვიოთ (?) პატრონს თ-ს ასი თეთრი ვზღოთ.
მეორე ვულგარული წარწერა XVII საუკ. უშნო მხედრულით მოყვანილია 58-ე – 59-ე ფურცლების აშიებზე და ეკუთვნის მართა მონაზონს. ტექსტი სავსეა ზედმეტი ანუ პარაზიტული ასოებით, რომელთაც ჩვენ არ ვიცავთ. ეს და სხვა შემდეგი დროის მინაწერები მოწმობენ, რომ ხელნაწერი საბარათაშვილოში ყოფილა დაცული ბოლო დროს:
იყო ცოდვილი მონა მღთის მონაზონი მართა ოჯახსა გოშტაშაბიშვილისას მონასტერს პატიოსანსა მღთებისს. დაბედა ამიერ სოფელ, ანხა და გასინჯა სიცრუე ისი და შევიდა სენაკთა უღირსი და საწყალობელი წმინდას პატიოსანს ორსაბათს მარხვისას, განმანათლებელს სულთა ჴოხრცთა ჩვენთა. აღდგომასა მიბრძანეს მოძღვართა მაკურთხეველთა ჩემთა, გამომიყვანეს კვირაცხოვლის საწრამადი (?) ახლა ვერა მაღათითა. მერმე მისის უბიწოს მშობლის იმედითა ამიერის უკუნისამდი. ამა საქმეზე ჴელი მამიმართოს, იმასაც ყოველნი უდაოთა მოქალაქენი, მოწამენი და მღდელთა მოძღვარნი, წინასწარმეტყველნი, მოციქულნი და ყოველნი წმიდანი მღთისანი ამ სოფელს დღეგრძელობითა, იმ სოფელსა განსვენებითა. მოძღვარს და სულიერ მამას ნიკოლოზა და პატრონი ჩვენი ბატონი პაპუნა შვილითა და შვილიშვილითა დალოცე, ამა ყოველთა წმიდათა მადლი შეაწიე ორსავე სოფელსა.
ამინ. უწყის უფალმან ერდგულნი ვიყავით თქვენი, რასაც ჩვენი სული გებრალებათ უპატრონო, ღმერთი დაგიმადლებსთ, უშვილო უძეო შენდობას მიბრძანედეთ:
ამ წერილში მოხსენებული პაპუნა არის ბარათაშვილი ანუ გოსტაშაბიშვილი, კარგად ცნობილი ჩემ მიერ გამოცემულის მრავლის სიგელებით 1636-1703 წლებისა (საქართველოს სიძველენი, ტ. I., გამოცემა 1, გვ. 118, 132, 139, 354-368) ამის მიერ აშენებულია ამლივის ეკლესია საბარათაშვილოში.
№4 (ძველი ფონდით3)
ს ვ ი ნ ა ქ ს ა რ ი თისლისა მონასტრისა7, in folo, ეტრატზედ, ერთ სვეტად, მომსხო ნუსხახუცურით, ხელნაწერის მცირედი ნაწილია დაცული, შეიცავს მხოლოდ 87 ფურცელს, ძველი პაგინაცია რვა ფურცლიან რვეულებზეა აღნიშნული; თავში აკლია 4 რვეული და მეხუთე რვეულს აკლია კიდევ ერთი ფურცელი; უკანასკნელი რვეული ეხლა მეთუთხმეტეა. ეს სვინაქსარი საყურადღებოა ჩვენთვის განსაკუთრებით მით, რომ მის აშიებზე მრავალი მინაწერია, ეგრეთ წოდებული აღაპები და შეწირულობის სიგელები, რომლებშიც იხსენიება სამცხის გვარეულობის პირნი. ყველა ეს მინაწერი ლიტოგრაფიის საშუალებით დართულია ბროსეს მიერ პარიზში 1830 წ. გამოცემულს Chronique Georgienne-ის ბოლოში, გვ. 113-128. ამავე ხელნაწერიდან არის ამოღებული დავით და კონსტანტინეს ცხოვრება, რომელიც ბროსეს აქვს გამოცემული თავის Elements de la langue georgienne-ში, გვ. 268-283. საკვირველია, რომ ალ. ხახანაშვილი არც ბროსეს გამოცემას აღნიშნავს და მინაწერთაგან მარტო ოთხიოდეს უჩვენებს, იმათაც შეცდომით და ხელნაწერს აკუთვნებს მე-16 -17 საუკუნეებს. ამასვე იმეორებს დაბეჭდილი ფრანგული კატალოგიც, მაშინ, როდესაც მერმინდელ მინაწერებთა შორის ხელნაწერში ორი დათარიღებულია. ერთი თარიღი უჩვენებს 1446 წელს, მეორე 1518 წ. 8 თუ მერმინდელი ხელით მიწერილი 1446 წ. ეკუთვნის, როგორ შეიძლება ამაზე წინ დაწერილი ხელნაწერი მე-16-17 საუკ. ეკუთვნოდეს! ხელნაწერი ეკუთვნის მე-13-14 საუკუნეებს საჭიროა ამ მინაწერების შესწორებული მეორე გამოცემა.
№5 (ძველი ფონდით 17)
მ ა რ ხ ვ ა ნ ი, in folio, დაწერილია ეტრატზედ ნუსხახუცურის ხელით, ერთ სვეტად. შეიცავს 292 ფურცელს, თავში და ბოლოში აკლია. პაგინაცია რვეულებზე აღნიშნული, რვეულში 8 ფურცელია; უკანასკნელი რვეულის სათვალავი ლჱ (38), რომელშიაც 4 ფურცელია დარჩენილი, სულ აკლია 12 ფურცელი, თავის 8 (ანუ ერთი რვეული), ბოლოში 4 (თუ ხელნაწერში სულ მხოლოდ 38 რვეული იყო). ამ წიგნში სამი სხვადასხვა დროს გადაწერილი ხელნაწერია მოქცეული ერთ ყდაში. პაგინაციაც ფურცლებისა ყდის გაკეთების შემდეგ არის აღნიშნული. სამივე ხელნაწერი შეიცავს მ ა რ ხ ვ ა ნ ს ანუ მის ნაწილს, მაგრამ თარგმნილს არა ეთი ავტორის, არამედ სამი
სხვადასხვა ცნობილი ავოტორების მიერ, ეს გარემოება დაბეჭდილს კატალოგში აღნიშნული არ არის. ალ. ხახანაშვილს ხელნაწერი არ აღუწერია (წიგნთსაცავში ვერ იპოვნესო აღნიშნავს). დაბეჭდილი კატალოგი ხელნაწერს საერთოდ აკუთნეს მე-16-17 საუკ. ნამდვილად კი, პირველი ნაწილი ეკუთვნის მე-11 საუკ;, ერთი რვეული შუაში მე-12 და მესამე ნაწილი მე-13 საუკ.
პირველი ნაწილი ხელნაწერისა (1-216 ფურცელი ანუ პირველი კჱ რვეული) შეიცავს დიდ-მარხვანს გიორგი მთაწმინდელის მიერ თარგმნილს და ამ დიდ-მარხვაში მოიპოვება ანდრია კრიტელის დიდი კანონიც. ხელი წერისა ათონურია, მე-11 საუკუნისა და ხელნაწერი თვით გიროგის ზედამხედველოებით უნდა იყოს გადაწერილი და ბოლოში ანდერძი ყოველშემთხვევაში მისი ხელით არის დაწერილი.
ამ პირველს ნაწილში ადგილ-ადგილ გადასულა ტექსტი განახლებულია. მეორე ფურცელზე ეხლანდელის ნაკლულის ტექსტისა ასეთი სათაურია:
ჴორციელისა შაბათსა ჴსენება საუკუნითგან შესვენებულთა მამათა და ძმათა ჩ-ნთა: ჴ-ჲ: ა: შ-ნ მხ-ყა და:
აქედან დაწყებული აღდგომის კვირის გათავებამდის მთლად არის წარმოდგენილი მარხვანი.
127-ე ფ. ასეთი სათაურია ტექსტისა: მასვე დღესა დიდნი გალობანი სინანულისანი თქმულნი ანდრეა კრიტელისანი რომელი იყო ი-ჱლიმითი ჴ-ა: გ:რ-ნ წამის ყოფით.
138-ე- 139-ე ფ. ტექსტში სინგურით წერია:
სახელითა: ღმრთისაჲთა: ესევე: დიდნი: გალობანი: ანდრეა: კრიტელისა: თქმულნი: და ჩუენ (ჩ-ნ): გიორგი: მთაწმინდელისა: მიერ: მეორის: გუერდსა (გ-რდსა): აღწერილნი:
154-ე ფ. ver. თავდება გიორგი მთაწმინდელის თარგმნილნი გალობანი ანდრეა კრიტელისანი და აქ შუა ტექსტში ასომთავრულით იწყება გიორგი მთაწმინდელის ანდერძი. სასვენი ნიშნები ანდერძისა ორ-ორი წერტილი, ხოლო ზოგჯერ ორ-ორი წერტილი ხაზით შუაში-: – ნიშნები შესრულებულია სინგურით. ორ-ორი წერტილის მაგიერ ჩვენ ვტოვებთ თითო წერტილს, და სადაც ორ-ორი წერტილია ხაზით შუაში, იქ ვტოვებთ მარტო ორ წერტილს. ქარაგმებს ვხსნით:
ესე დიდნი. გალობანი. წმიდისა. მამისა ეფთჳმის: სავედრებლისა. პირსა ზედა. ეთარგმნნეს: და მტერნი სახის მეტყოჳელებანი. და სახელნი დაეტევნეს. ვითა გონებისა სემქცეველნი. და ძნიად. გოჳლის ჴმის საყოფელნი: ვიტა ჩუენცა დაგოჳწერიან, თოჳსა (sic) ადგილსა. მადლითავე მისითა: კეთილად. და შოჳნიერად: და ბრწყინვალედ:
შემდეგ ფრიად წვრილის ნუსხახუცურით, როგორც ჩვეულება იყო გიორგი მთაწმინდელისა:
ვინაჲთგან კულა: სახიერებამან ღმრთისამან: ღირს მყო მე გლახაკი გიორგი: ხუცეს მონაზონი: მარხვათა და ზატიკთა: სრულებით თარგმნად: და წიგნი შეჰმზადა. განმანათლებელი. კათოლიკე ეკლესიისაჲ: რომელ ჭეშმარიტად: სწორია ისი: არცა ბერძენთა თანაღა იპოვების: არცა ქართველთა: მაშა (sic) შეუძლებელ იყო ჩუენგან: ნაკლულევანებისა რაჲსმე დატეობაჲ: რომელ არა შუენოდა; ამის წმიდისა გჳრგჳნსა შემკობასა: ამისთჳს: იგივე დიდნი გალობანი: კუალად ფრიადითა შრომითა: მეორის გუერდსა ვთარგმნენ: ვითა ბერძნულად არიან: და ვით წმიდასა ანდრეას: სახის მეტყველებანი: და სახლენი. ძუელთა: და ახალთა: წერილთაგან. ეჴსენნეს: ვაჴსენენ: და სრულიად. და შუენიერად: სრულყო: ყოველად ძლიერმან. ღმერთმან:-
ხოლო ვინჲთგან: წმინდასა მამასა ეფთჳმეს: სხუასა პირსა. ზედა აღეწერნეს: და წმინდა ანდრეას. სხუასა: რავოდენიმე (sic): დასდებელნი: და მე ვერცა. წმინდისა მამისა. ეფთჳმესსავით: დავაგდებდი: ვერც წმინდისა ანდრეაჲსსა: ამის პირისათჳს: უმრავლეს ძალი შემოვიდა: და უმრავლესი დასდებელი: ფსალმუნთა შინა: და საჭირო იქმნა მუჴლთა: წურილადრე: დაჭრაჲ: გარნა ვესავღა: რომელ. დაღაცათუ: დასდებელი გამრავლებული: გარნა არა: საწყინო [არ]ს9: არამედ ყოვლად. შუენიერ. და სამგზის. საწადელი:-
ხოლო შენ ღმერთის მოყუარეო: იგიც გქონან. და ესეცა: რომლითაც (რ-ლთაც) აშენდებოდი: მასაცა გალობდი: და ჩუენთჳს ლოცვა ყავ: რაჲთა (რ-ა) უფალმან (ო-ნ) შემინდვნეს. აურაცხელნი. ცოდვანი ჩემნი: სხუაჲ კულა ყოველი. განგებაჲ. ამათ. გალობათაჲ: ო-ო ღ-ღდყვი. და აქებდით: და წარმოდგომაჲ. და ხუედრნი. და სტიქარონნი: უკუანა თავის თავის. ადგილსა. ჰპოვმნე. და მუნით ბრძანენ: ჩუენ თჳთ იცის უფალმან: რომელ არა ვაგონებდით. თუ სიკუდილმან გუაცალოს. ამის წიგნსა სრულ ყოფად. და ძალი ფრიადი. და სივრცე. წმინდისა ამის წიგნისა. ერეოდა უძლურებასა ჩუენსა. ვინაჲთგან კულა სრული ყო ღმერთმან: ყოველივე განგებაჲ. მარხვითა და ზატიკითაჲ; მაშინღა ოელვყავი თმა წმინდათა; და ყოვლად შუენიერთა: გალობათაცა აღწერაჲ: ხოლო შენ ქრისტეს მოყვარეო: ამას ჩუენსა დაწერილსაცა დასწერდი: და ჰმადლობდი ღმერთსა. და ადიდებდი: რომელმან უნაყოფოთაგან და უღირსთა. ესე ვითარ ტკბილი. და სურნელი: ნაყოფი გამოგცა: და უსაზღვროჲ. იგი ძლიერებაჲ მისი. უძლურებისა ჩუენისა მიერ სრულ ყო. ვითარცა თჳთ. ბრძანა. პირთა მით უტყუველითა: რომლისა არს დიდებაჲ. თანა მამით და სულით წმიდითურთ: აწ და მარადის. და უკუნით: უკუმისამდე. ამინ:-
გიორგი მთაწმინდელის ტექსტს, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, აკლია ბოლოში. ეხლა უკანასკნელი სიტყვებია:
შთაჰჴედ ქუესკნელთა ქუეყნისათა და შემუსრნე მოქლონნი საუკუნენი. . .
216-ე ფ. წითლურით წერია ტექსტის ხელით:
იგივე გალობანი:
ჩუენისა: უნდოჲსა: გულისა ჴმის ყოფისაებრ: ორნივე: წ-ე: დაუსხმანიღა: რომელნიც ჯერ გინჩნდენ: გალობდით: უგ-ა: ჴი:დ:-
ამ პირველ ნაწილში ხელნაწერისა მოიპოვება ერთი მინაწერი მე-16 საუკუნის მხედრულით 22-ე ფურცლის აშიაზე verso:
ღმერთო: ადიდე: ორთავე:. შინა:. ცხოვრებასა:. პატრონი:. ორაჟავნდა:. სიმრავლესა შიან:. ჟამთასა:. ამინ: და კირიალესონ:.
ორაჟავნდა და ორაჟავანდაშვილები სამცხე-საათაბაგოს დიდებულები იყვნენ და ერთს მათგანს ქაიხოსრო ორაჟავანდაშვილს ათაბაგმა ქაიხოსრო II და მისმა ცოლმა დედისიმედმა 1578 წელს მიათხოვეს თავიანთი ქალი თამარი, რომელიც შემდეგ, 1583 წელს ვახტანგ გურიელს მისთხოვდა და ბოლოს 1592 წელს მანუჩარ დადიანს (იხ. რუსული თარგმანი ჩემი სამი ხრონიკისა, გვ. 203. შენ. 2). ალბათ, ამ ორაჟავანდაზეა აქ საუბარი.
მეორე ნაწილი ხელნაწერისა შეიცავს ერთს რვეულს მეკთ (ფ. 217-222), დაწერილია სულ სხვა ნუსხახუცურით მე-12 საუკუნისა, და წარმოადგენს გაგრძელებას თუ შევსებას წინა ნაკლულოვანის ტექსტისას საზოგადოდ, თორემ ისე, სიტყვა-სიტყვით შეწყვეტილ ტექსტს არ უდგება. ეს არის მიმატებული არსენ ბერის,
დავით აღმაშენებლის მოძღვრის, თარგმანიდან, რაც ჩანს ამ რვეულის მეორე ფურცელზე სინგურის სათაურიდან:
გ-ლბნი მეორედ მოსლვისანი: შედარებ-ლნი თარგმნთნი არს-ნი: ბ-: გ-ი: შემწე და მჴ დღეს გ-ნსაკრთომელსა.
ამ მეორე ნაწილს აქვს სათაური:
იწყე აქეთგ-ნა სტრიქონნი მარხვათანი მეზვრისა და ფარისევლისა კვირიაკეთიგან: და სრულ იქმნებიან ნათლით შემოსილსა კვირიაკესა: ჴ-ჲ: ა: ეჰა დიდებ-ლი:
ტექსტი რველისა იწყება ჴორციელის შაბათიდან და თავდება ყველიერის ხუთშაბათით. და ჩვენ ვიცით, რომ ჴორციელის შაბათის საგალობელი და ყველიერის ხუთშაბათისა უთარგმნია არსენ ბერს, დავით აღმაშენებლის მოძღვარს (კ. კეკელიძე, ძველი ქართ. ლიტერატურა I, გვ. 321).
რვეუის ბოლოს 222-ე ფურ. verso წერია ტექსტის ხელით:
მკითხველნო ჩ-მ ცდვილისათ-სცა ლც-ვა ყ-ვთ:
მესამე ნაწილი წიგნისა იწყება 30-ე რვეულით (ფ. 223-292), დაწერილია სხვა ეტრატზედ მე-13 საუკუნის სულ სხვა წვრილი ნუსხახუცურით. ეტრატი წარმოადგენს პალიმპესტს, რომელზედაც წინათ წერებულა ასომთავრული ტექსტი (ფ. 249-292).
ხელნაწერი შეიცავს არსენ ბერის მიერ თარგმნილს მარხვანს ანდრია კრიტელი დიდი კანონითურთ, რომელიც მას უთარგმნია დავით აღმაშენებლის ბრძანებით. ეს ნაწილი წიგნისა გადაწერილი უნდა იყოს ვინმე ოქროპირის იერ, რომელიც მოხსენიებულია ანდერძის ბოლოს (ფურცელი 248) მინაწერში:
ქ-ე ღ- ო შ-ე ს-ლი ოქროპირისაჲ ა-ნ:
ერთ ადგილას ტექსტში ეფრემ მცირის თარგმნილი საგალობელიც არის მოყვანილი, რომელსაც მიუძღვის ასეთი სათაური (ფ. 273) წითლითურთ:
ახლად თარგმნილი უსაკუთრესითა სითტყჳთა ეფრემის მიერ ბრძანებითა ბერისა ანტონი ტბელისაჲთა:
შემდეგ მოყვანილია ეფრემის თარგმნილი საგალობელი. 10.
მერმინდელი ხელით მინაწერი ამ მეასე ნაწილში ხელნაწერისა იპოვება მხოლოდ 231-ე ფ. v.ხუცურით:
ქ. ქ-ე; ღ-ო შ-ე:. ნავროზ:. მეუღლე:. მისი:. გულიგ. მის შვილს:. მიდიჩ: შ-დს: ღ-ნ: ა-ნ: ა-ნ კ-ნ.
ამ ნაწილს ხელნაწერისა თავი აკლია და ტექსტი ეხლა იწყება შემდეგი სიტყვებით:
სამთა ყრმათა ც-ცხელი მძაფრი ს-ჴმლისაჲ დაშრიტეს.
რ-ლთა იგი თ-ა ჩ-ნცა მის მ-რ გც-ხვნე ქ-ე ღ-ო ვ-ა
კ- ცთ
მ-ყრე ხ-რ:
საზოგადოდ ტექსტი ამ ნაწილში იწყება ყველიერის ხუთშაბათით.
237-ე ფ.v. ტექსტს წითლითურთ ასეთი სათაური აქვს:
მეხუთისა შჳდეულისა ხუთშაბათსა სტიქარონნი სინანულისანი. მწუხრი. უწინარეს დიდთა გოლგოთასა. ბერძნულსა ანბანსა ზ-ა ჩავლენ. ვ-რ ესე თითოეულისა მხ-ლისა და თ-ა დაგჳსუმს ასოჲ თ-სი:
248-ე ფ.v. ტექსტის ხელით, მაგრამ უფრო წვრილი ნუსხურით წერია ასეთი ანდერძი:
ვინაჲთგან წმინდა მამათა და დიდთა მნათობთა ჩუჱნდა (ჩ ნთა): ეფთიმეს და გიორგის: მთაწმინდელთა ორგზის ეთარგმნნეს წმინდისა ანდრეა მღვ-
დელ მთავრისა მიერ აღწერილი ესე დიდნი გალობანი და პირველსა მას მეტად შეემოკლნეს რომლისაჲსა წერილსია სახისმეტყველებანი ყოვლად
დაეტევნეს. და ნაცვლად მათდა. სინანულისა დასდებლები (დს-ბლბი) შეემატა. ვითარცა მხოლოდ სულთა სარგებლისა ხოლო. და არცა წიგნთა
ძალი სიტყუა (ს-ტა) უცთომელობისა მეძიებელისა. ამას თანა (ამ ს თ-ა). მისგან თჳსისა (თჳს სა). და ძილის პირთაგან. შეეცვალნეს. ხოლო მეორესა
განერცვნეს რამეთუ წმიდისა თქმული ყოველი სრულობით ეთარგმნა და მაისა ეფთჳმეს შემატებულნი იგი დასდებელნი არავე დაეტევნა.
ვითარცა თჳთ აღიარებს. დაღათუ ჴ-ჲ არა შეეცვალა. გარნა თჳსთა ძილის პირთა ზედა თარგმნაჲ არცა მას გულს ედგინა:
ესრეთ მძიმედ რადმე ტჴრთად ზედა ესხნეს ორნივე იგი ყოვლისა საქართველოჲსა ეკლესიათა. ამისთჳს მე უ-
ღირსმან მონამან საღმრთოჲსა მონებისა ღირს ქმნულთამან მდაბალმნა მონაზონმან არსენი ვიკადრე მესამედ თარგმნაჲ
ამათ უცვალებლად თჳსისა ჴმისაგან თჳთ მათვე ძილის პირთა რ-ა მათთა რომელთა ზედა წმიდასა ანდრეას ბერძნულად აღეწე -
რნეს. ბრძანებითა და ჯერჩინებითა. კეთილად მსახურსა და ღმრთივ დაცულისა დავით (დ-თ) აფხაზთა და ქართველთა და რანთა. და კახთა მეფისაჲთა. რომელმან მე თარგმანებისა. ხოლო წმიდასა მწყემსთა მწყემს. იოანეს (ი-ნეს). ქართლისა11: კათალიკოზსა. ვითარცა კეთილად მორთულსა
ორღანოსა ჴელოანთა მთავარსა სულისსა. ჴმისაჲ დადებასა ჴელყოფაჲ გჳბრძანა ვინაჲთგან უცხო იყუნეს.
ენის ჩუჱნისაგან. ძილისპირნი ამათნი რომეი ესე ორივე სრულყო მოხედვამან საღმრთომან და მეოხებამან ყოვლად უხრწნელისა ღმრთ-
ს მშობლისამან. და უზაკველი და შეურყეველი ჭეშმარიტებაჲ. წინა დაუყო ყოველთა ტრფიალთა სიტჳსათა. და მოსურნეთა
ჭეშმარიტებისთა. ხოლო კნინ სიტყუათა და ქუჱმეთრვეთა სასწაული სიტყჳს საცილობელი. რომელსა შინა რაჲთურთით არა რაჲ ჰრთავს
ჩემი. თჳნიერ ცთომლებისა. ხოლო კეთილი რომელიცა არს. ყოველი შემდგომად ღრმთისა და საღმრთოთა (ს-ღთ-თა) დიდისა მეფისა და წმინდისა თჳთ მპყრობელი-
სა ჩუჱნისა და მისისა გულს მდგინებისაჲ არს. რომლისანი მრავალმცა არიან წელნი ცხოვრებისა მისისანი. და საუკუნო კურთხევაჲ:
263-ე ფ.v. ტექსტის ხელით და სინგურით წერია:
გალობანი წმიდისა და დიდისა ხუთშაბათისნი რომელთა თავნი იტყჳან ბერძულებრ:
გრძელსა მეხუთესა გრძელსა გალობასა ვგალობ:
ასეთია შინაარსი ამ ფრიად ძვირფასი კრებულისა. რომელშიაც მოიპივება დიდმარხვანი და ანდრია კრიტელის დიდი კანონი ანუ დიდნი გალობანი, რომელნიც პირველად უთარგმნია ეფთვიმე მთწმინდელს, მაგრამ მას გამოუშვია სახისმეტყველებანი, ანუ ალლეგორიული ახსნანი სამღთო წერილისანი, და
სამაგიეროთ შეუტანია შით, თავის მხრით, რაოდენიმე დასდებულნი ანუ სინანულის საგალობელნი, ამასთანავე, საგალობელის ხმანიც შეუცვლია. გიორგი მთაწმინდელს სრულიად უთარგმნია დიდმარხვანი და ანდრია კრიტელის საგალობელნი, მაგრამ ეფთვიმეს ავტორიტეტით შეპყრობილს ვერ გაუბედავს ხელი ეხლო შემატებათათვის და ისინი სრულად დაუტოვებია. ამით ეს წიგნი გაზრდილა, დამძიმებულა, დედანს დაშორებია და, არსენ ბერის თქმით, მძიმე ტვირთად დასწოლია საქართველოს ეკლესიას. ამას უნდა დავუმატოთ კიდევ, რომ გიორგი მთაწმინდელს თუმცა ხმანი არ შეუცვლია, მაგრამ ქართული გალობისათვის ვერ შეუფარდებია. ამიტომ მეფე დავით აღმაშენებელს უბრძანებია ცნობილი მეცნიერის და მისი მოძღვრის არსენ ბერისთვის მესამედ შეუცვლელად ეთარგმნა ეს წიგნი, ხოლო ქართული გალობის უაღრესად მცოდნე ხელოვანის, ქართლი კათალიკოზის იოანესათვის, დაუვალებია ქართულ კილოზე გაეწყო საგალობელნი, ვინაიდან ბერძნული გალობა არ ეწყობოდა ქართულს. ამ საყურადღებო მოწმობით, როგორც სამართლიანად შენიშნავს ნ. მარრი, იხსნება თეორია ქრთული გალობის ბერძნულიდან წარმოშობისა. ამ ხელნაწერის შემცველი ცალი, რამდენადაც ვიცით, ტფილისის მუზეუმებში არ მოიპოვება, მაგრამ დაცული ყოფილა სინას მთაზე № 70 (იხ. ნ. მარრის წინასწარი მოხსენება სინას მთაზე მოგზაურობისა, გვ. 42 და მისივე, ისტორიული მიმოხილვა ძველი ქართული ეკლესიისა, ცერკოვნია ვედმოსტი 1907 წ. №3, დამატება. გვ. 141-142; კეკელიძე, ძველი ქარ. ლიტ. I, გვ. 230, 320). მაკლერის კატალოგში ხელნაწერი სვინაქსარად არის ცნობილი.
№6 (ძველი ფონდით 18)
საგალობელი მარტის თვისათვის, დაწერილია ეტრატზე ნუსხახუცურით, ერთ სვეტად, პატარა ტანისა in 16 , თავში აკლია ერთი რვეული ანუ 8 ფურცელი, აკლია ბოლოშიც, უკანასკნელი რვეული მეთვრამეტეა, სრულია. ტექსტი მოყანილია 25 მარტამდის, დაცუია 138 ფურცელი. საგალობლები სრულად არის წარმოდგენილი მარტის ოთხიდან ოცდახუთამდის. ხელი მე-12-13 საუკ. არის. ალ. ხახანაშვილის დროს არ უჩვენებს. ფრანგულს კატალოგში ნაჩვენებია მე-17 საუკ.
დასაწყისი ტექსტისა: . . . გლ-ბით შევასხმიდეთ. რ-თა დაწუჱს უღთ-ბისა ნივთი ღ-ის მსხრ-ბით. და იგი გ-ნნთლებ-ნ ყ-ა ს-ფლსა. ღ-თივ შ-ნრ-დ. ვ-ა მნათობნი ყ-დ ბრწყინვლენი. ბოლო: რ-ჩმდა. სახედ აღივსო ცუარითა. საწ-მისი გედეონისი. თჳნიერ ჰერთაჲსა. და კ-დ სამნი ყრმანი. სახედ ჩ-მდა დაიცვან საჴმლ-მნ. და აწ. განწმენდილითა. ს-ლითა. . .
№7 (ძველი ფონდით 20)
ს ა გ ა ლ ო ბ ე ლ ი ი ვ ლ ი ს ი ს თ ვ ი ს ა (და არა ივნისისა, როგორც უჩვენებს კატალოგი), ეტრატზე ნუსხახუცურით, ერთ სვეტად, შეიცას 61 ფურცელს in 4 პატარა ფორმატისა. თავში და ბოლოში აკლია. ტექსტი იწყება 8 ივლისიდან, თავდება 31 ივლისით, მაგრამ დღეს საგალობელნი სრულად არ არიან დაცული. ეს ხელნაწერი ნაწილია დიდი ხელნაწერისა, რომელსაც თავში აკლია 23 რვაფურცლიანი რვეული, იწყება 24-ე რვეულიდან, ამ რვეულს თავში აკლია ერთი ფურცელი. უკანასკნელი რვეული ოცდა მეთერთმეტეა, რომელსაც აკლია ბოლოში ორი ფურცელი. ხელი მე-12-13 საუკუნის არის. დაბეჭდილ კატალოგში ნაჩვენებია მე-7 საუკ. 47-ე ფურცლის ნახევარია დაცული, მერმინდელი ხელით მინაწერი 58-ე ფურცელზე v. მე-14 საუკ. მხედრულით:
ამა: ყლთა: წამიდათ მდლითა: იოვანესა: და მშობელთა: მისთა: შეუნდავნ: ღთმან: ამინ: ამინ:
მე-59 ფურცელზე v. მე-13 საუკუნის მხედრულით:
ქ: პირველად; ცხოვრებაი: და: შემდგომად წამებაი: ყ-ლად ქებოლისა: და: სამგზის: სანატრელისა. . .
№8 (ძველი ფონდით 19)
ს ა გ ა ლ ო ბ ე ლ ნ ი ი ვ ლ ი ს ი ს თ ვ ი ს ა. ეტრატზედ, ერთ სვეტად ნუსხახუცურით 4 , შეიცავს 102 ფურცელს. ტექსტი იწყება ირველი ივლისიდან და თავდება 31 ივლისით, მაგრამ უკანასკნელი დღის ტექსტი დამთავრებული არ არის, ცოტა აკლია, უკანასკნელ მეცამეტე რვეულს ერთი ფურცელი აკლია. ხელნაწერი მე-12 საუკუნეს უნდა ეკუთვნოდეს. დაბეჭდილ კატალოგში მე-17 საუკუნეა ნაჩვენები.
96-ე ფურცელზე r. მხედრულათ სწერია:
ქ: ადიდე: ღმერთო: ბატონი: კ-ოზი: დიასამიძე: იოვან.
69-ე v.-72 r. მოყვანილია საგალობელნი ბარალამ კავკასიელი-სჲ:
ივლისსავე ოცხა წი-სა ბარალამ კავკასიელი-სჲ: ა: გ-ი: გხ-ნნი საჭურველი პ-ტიოსნისა. ჯ-ა შეიჭურნე ნტ რო ბარალამ და მადლი, სლი-საჲ მოიღე და მტერთა მძლე იქმენ12. . .
31-ე ფურ. r.- 32 v. თ-ა ივლის-სა: თ: წ-სა ბაგრატ მოციქულთა სწორისა ტავრომანელთა. მღდლთ მძღ-რისჲ.
№9 (ძველი ფონდით 21)
თ ა რ გ ა მ ა ნ ებ ა ჲ მ ა თ ე ს ს ა ხ ა რ ე ბ ი ს ა ჲ ი ო ან ე ო ქ რ ო პ ი რ ი ს ა ჲ, ნათარგმნია ექვთიმე ათონელის მიერ. in folio, დაწერილია კარგ ეტრატზე ლამაზის ნუსხახუცურის ხელით, ერთ სვეტად. თავში და ბოლოში აკლია. დაცულია განმარტებანი 12 თავიდან 19 თავამდე. შიგადაშიგ ფურცლები აკლია, ტექსტი სახარებისა ზოგჯერ სინგურით არის მოყვანილი. ტექსტების შემდეგ, აქა-იქ, ტექსტისავე ხელით და სინგურით მხსენებულია ლეონტი მროველი. მაგალითად მე-11 ფურ. v.:
ქ-ე აკურთხე ს-ლითა. ლეონტი. მრუელ. ებისკოპოსი ა-ნ:.
34-ე ფური. r.: ლეონტი ადიდეო ო-ო ღ-ო.
65-ე ფურ. r.: ქ-ე მეუფე ყ-ლთა ს-უკნთო. დაიცევ ს-ლიერად და ჴორ-ციელად. ლეონტი მთავარ ეპისკოპოსი ან:.
116-ე ფურ. v. : ქ-ე ადიდე ლეონტი ა-ნ:
121-ე ფურცელზე ქვემოთ აშიაზე მხედრულად:
უფალო: შეიწყალე: ტფილელ: ყოფილი: ონოფრე: ერისთავი: ძე (sic). ონოფრე (ხელჩართულად)13.
ხელნაწერი ეკუთვნის მე-11 საუკუნეს. ამ საუკუნეში ცხოვრობდა ლეონტი მროველიც14. ალ. ხახანაშვილი დროს არ განმარტავს, არც ერთს მინაწერს არ უჩვენებს; მაკლერით ხელნაწერი ეკუთვნის მე-16-17 საუკ.
№10 (ძველი ფონდით 7)
ვ ე ფ ხ ი ს – ტ ყ ა ო ს ა ნ ი, in folio, დაწერილია ქაღალდზე მხედრულის ხელით მე-18 საუკუნისა, ყდა აქვს სპარსული რიგისა. შეიცავს 258 ფურცელს. ამათში 249 უჭირავს ვეფხისტყაოსანის ტექსტს თავის გაგრძელებით და გადამწერის ბოოსიტყვაობით. შემდეგ სამთავრიო (251-258), სხვადასხვა ლექსები (257-258); შემდეგ მრავალი დაუწერელი ფურცელია და ბოლოს ცალკე აღნიშნული სათვალავით 7 ფურცელი შეიცავს რიცხვების გამოხატვას ქართული ანბანით, ნაჩვენებია, რომელი ანბანი რომელ რიცხვს აღნიშნავს (ფ.2); სხვადასხვა ავადმყოფობის წამლის რეცეპტები (ფ. 3-4), შემდეგ თათრული ლექსეი მხედრული ასოებით დაწერილი (ფ. 5-7).
249-ე ფურცელზე v. გადამწერსს შემდეგი ბოლოსიტყვაობა აქვს:
ქ: ესე: ლექსი: აღმა: გარდმოწერა: რომ: არის: ბეჟოას ქალი(ა) ცოდვისაგან: ვიტანჯვი: იშველეთ; ვინც: ხართ: სომხის: შვილი ადრე: წავიდეთ: სამოთხეს: სემოვიხვეწოთ: მარიამის: შვილია და: ცოდვისაგან: მალ: ნუ: მომკლავს: ვიაჯი თუ. თვის:
დედის შვილია
ვახსენოთ დამბადებელი: ღ-მერთი: არსისაგან: ქებული
წამის: ხანს: შექმნა: ქვეყანა: არვისაგან: დაწუნებული
ადამ: და: იევა: დაიბადა. კაცთაგან: შედარებული
და: ანგელოზთ: დასი: შეამკო: ეშმაკი: შექმნა: ვნებული
და: ესე: წიგნი: არის: სამასი: რვა: არის: დაიწერა (sic):
შამახის: წიგნი: იანვრის. იე. გასულსა: ქ-კს ტჟ:.
წინანდელ წაშლილ ამოფხეკილ სიტყვებზედ სწერია ჯვარიანს სამკუთხედში:
ქ:. მე: ცოდვილი: ყაზანთ: ბეჟოას: ქალამა: დამიწერია: ვეფხის: ტყაოსანი: ვინცა: გამოასწრას: შენდობა: მითხრას: მე:
ქორონიკონი ნათლად დაწერილი ტჟ უდრის 1702 წელს. დაბეჭდილ კატალოგში ავტორს ასო ჟ ნი ზ-ად მიუღია და ამ შეცდომით აიხსნება, რომ ხელნაწერს 1619 წელს მიაკუთვნებს. რომ ხელნაწერი მეთვრამეტე საუკუნეს ეკუთვნის, ეს გარდა წერის ხასიათისა იმითგანაც ჩანს, რომ ქაღალდის ნიშანი, ფილიგრანი, წარმოადგენს ღერბს ორი ლომით აქეთ-იქით და ქვემოთ უზის ლათინური ასოები AJ, მეორე ფურცელზე ID.
ხელნაწერის პირველ გვერდზე არის იგივე წელი აღიშნული ოთხსტრიქონიან წარწერაში, რომელიც შემდეგ წაუშლიათ, მაგრამ ქორონიკონი ტ ჟ კარგად ჩანს. ეს წარწერა ტექსტისავე ხელით არის შესრულებული და შეიძლება საზოგადოდ მისი აღდგენა:
ქ:. დაიბადა: ქალაქდსა: ღამით (?) ფახოსა: ქალი(?):.
ელენე:. მარტისა:. ათი:. გასული:. დღე:.
ნავრუზჩი:. შავთიას: (?) დილას:. მთვარეს:
ექვსი:. გასული:. ქ-კს:. ტჟ):
ხახანაშვილსაც ქორონიკონი წინათ მოხსენებულ ტზ-ანად წაუკითხავს (1619), ლექსი და მინაწერები არ მოჰყავს.
ტექსტი ვეფხისტყაოსნისა ამ ხელნაწერში ძლიერ გარყვნილია, გადამწერი სომხის ქალი ვერ ყოფილა დახელოვნებული ქართულში, ხელიც უშნოა. ამიტომ სამართლიანად მიუწერია ვიღაცას პირველ გვერდზე წიგნისა: დიაღ ცუდი ვეფხისტყაოსანია. არც მეთვრამეტე საუკუნეში ყოფილა მოსაწონი ეს ვეფხისტყაოსანი: 112-ე ფურცლის აშიაზე v. მერმენდელის ხელით ასეთი მინაწერია:
მე. იოანემ. სარდლის. შვილმა. ვნახე. მინდა. მეყიდა. და. აღარ. ვიყიდე. 1723. იოანე (ხელჩართულად 113-ე ფურცელზე).
ამრიგად, ეს ვეფხისტყაოსანი გადაწერილია შემახიას უვიცი სომხის ქალის იერ 1702 წელს.
№11 (ძველი ფონდით 24)
ნაკლული ვ ე ფ ხ ი ს ტ ყ ა ოს ა ნ ი ვახტანგის მიერ დაბეჭდილი ტფილისში 1712 წელს. ყველა ნაკლული ტექსტი შევსებულია ხელნაწერით ლიბერ ქაღალდზე, ნუსხა ლამაზის მხედრულით in folio, ქართული ტყავგადაკრული ყდით. სულ 172 ფურცელი, უმეტესი ნაწილი ხელითაა ნაწერი მე-19 საუკუნი დასაწყისში. ბოლოს უწრია:
სრული იქმნა წიგნი ესე ყ-ის ზნეობაებით სავსე, რომელიც ივერიელთა შ-ს იპოებიან. დემეტრე (ეს სიტყვა ჩართულათ სწერია).
№12 (ძველი ფონდით 8 )
ვ ე ფ ხ ი ს ტ ყ ა ო ს ა ნ ი in 4 , გაკრული ნუსხა მხედრულის ხელით, ლიბერ ქაღალდზე, შეიცავს 120 ფურცელს, უბრალო კარტონის ყდაში, გადაწერილია 1811 წელს, რაც ჩანს ბოლოს მინაწრიდან: დიდება ღთ-სა ყ-ლთა მასრულსა:
სრულ იქმნ ჴელითა იოანე ილღუზის ძისათა: -
აპრილის 21. წელს 1811.
ფრანგული მინაწერი წინა ფურცელზე უჩვენებს, რომ ხელნაწერი შეუწირავს ბიბლიოთეკისათვის გამბას 17 ნოემბეერს 1824 წ. გამბა საფრანგეთის კონსული იყო ტფილისსი.
№13 (ძველი ფონდით 9)
ო მ ი ა ნ ი ა ნ ი ანუ ამბავი პირველი ტარიელის შვილის სარიდანის ძის ომიან ჭაბუკისა, რომელიც ამბავი ესე ზედ მოების ამბავსა ვეფხის-ტყაოსნისა, ლექსად და პროზად.
მხედრული ხელნაწრი in 4, 20,5X16 სანტ. დაწრილია ქაღალდზე მორგვალო მხედრულით, შეიცავს 19 ფურცელს, ყდა კარდონისაა, მიხაკისფერ ტყავგადაკრული, სრულია, გადაწერილი დავით რექტორის მიერ 4 თებერვალს, 1782 წელს. სათაურები წითლურით არის ნაწერი. ბოლოში შემდეგი ლექსები და ბოლოსიტყვაობა არის დავით რექტორისა:
ჩემი თქმული შაირი მაჯამად. და თავად კიდურ-წერილობადვე. ჩემივე სახელი დავით:
დანკოდარი სევდითა, გული რა დილეგს იგება:
ვიზრახე მუნით აზატმან, წყლულო ჭირს ქვერად იგება:
ისრით ნაკრავსა სჯეროდი, კვლავ ლახვარს გულს ნუ იგება:
და თვალთა ნუ იდენ ცვარებსა, იგივე დღე შნდა იგება:
ესეცა მისებრივი არს მაჯამა. და კიდურ-წერილობად.
სახელი ჩემივე დავით.
დასაწყისის მქონე სჭმუნავ, სოფლისთა მომკლეს მანათა:
ვის მისცნა გაუმწარებლად, შვებანი ან ცხრა მანათა:
ისწავენ გაქვსვე დასასრულ, დაგიშთენ ოქრო მანათა:
და თლილთ სპეკალთ დღეს შენ ოხრება. ხვალ მე მომცნა მა-
ნათა:
ამის წიგნისა მხილველთა: და მკითხველთა. ჩემ მცირისა ალექსის ძის დავითისაგან. ესრეთ მორეგეხსენნესთ:
ამის კითხვა. ჩემგან ვიცი რომენ. სათანამდებო არაა. არამცა აღწერა. და ეს გვარსა ბედითსა მსოფლიოთა ჰამბავთა ზედა დაშრომა. მარა სევდიანი საწოლთა ვსჯე ნუგეშთაგან ყოლე მოკლებული. ურვანი გულთა მიღამებდა და კაეშანთა განმრავლებანი ტყვე მყოფდეს სოფელსა არა ვემდუროდი. მარა უბრალოდ დასჯასა ჩემსა ვკვირობდი. და ესეცა სოფლისაგან, რომენ არცა მე მიტევა თვისისა მზაკვრისა მშვილდისაგან მტერობის ისარ განწონასა მიუცილებელი. მარმენიოსმან ჩემმან დამსვა საგანად: და ესდენთა ჭირთა განმრავლებამან. საპყრობილეთგან შემდგომად გამოსვლამან ესე აღმაწერინა. ცუდად ჯდომას ცუდი შრომა ვირჩიე:
ე გ რ ე თ ვ ე ჭირთაცა შინა ვხადო და მიხსნნეს და მასვე სრულიად უცნაურსა დ არა სრულიად უცნაურსა ღ-თსა დიდება:
ს რ უ ლ იქმნა ძალითა ღ-ისთა: თთვესა. ჶებერუალსა. რიცხუსა 4. წელსა. სიტყვისა ღ-ისა: 1782.
დავით (ჩართულათ).
მაღალ კეთილ-შობილი. ალექსის ძე რეკტორი დავით:
გამართულია. დასაწყისი:
დიდება შენდა დიდება, ღ-თო ყოვლისა მპყრობელო
ჩვენ უღირსთაგან უცნობო, ენითა მიუთხრობელო.
ტექსტს წინ უძღვის ცალკე ფურცელზედ ფერადებით დახატული ერთი ლამაზი სურათი სპარსული ყაიდისა, რომელიც შეიცავს ჩვენის აზრით მისრეთის ჴელმწიფის ალიექბარ მეფისაგან თავისის ასულის ბურნა მელიქ ჴელმწიფედ დასმის გამორჩევას. წარმოდგენილნი არიან: ხელმწიფე ტახტზე ფეხმოკეცილი, მის წინ სავაძელში მისი ასული, აქეთ-იქით ორნი წინამდგომნი ფალავანნი, ქვემოთ მეჩონგურე და მერიქიბე ტაბაკით ბრეწეულების (?) მიმრთმევი.
ტექსტის დასაწყისში ფერადებიანი ”ზასტავკა” არის.
პირველ გვერდზე სურათიანი ფურცლისა წარწერაა მხედრულით:
წიგნი ესე ეკუთვნის ვიკტორ ლიტელიეს.
აღწერა ამ ხელნაწერისა ნახე ბროსეს N. J. As. t. XIV.
№14 (ძველი ფონდით 10)
მ ი რ ი ა ნ ი, მხედრული ხელნაწერი, in 4, დაწერილია ქაღალდზე გაკრული ნუსხა მხედრულით, შეიცავს 32 ფურცელს, კარდონის ყდით, პირველ გვერდზე უწერია:
წიგნი ესე ეკუთვნის ვიკტორ ლეტელიეს. ტექსტის დასაწყისს ”ზასტავკა” ყვავილების ფერადებით შესრულებული.
სათაური: ქ: ამბავი პირველი თავი. დასაწყისი. ჩინეთის ჴელმწიფისა. ამა წიგნსა ეწოდება მირიანი.
სათაურები ნაწერია წითლურით. ფილიგრანი ქაღალდისა: გვირგვინი ვენასიხ ტევნით ქვემოთ.
ტექსტის დასასრულს მარცხნივ და მარჯვნივ წითლურით ნახატავი ორი ვარსკვლავის მსგავსი ყვავილია და ირგვლივ წარწერა აქვს: მარცხნივ: ქ. აღიწერა. მირისა. და ნომი. ავთამის. წიგნი. სამსა. დღესა. (მარჯვნივ): და ამისთვის. ვერა. რაი. კაი: ჴელი. იქმნა. თებერვალს (ი- ზ). ქ-კს: უნჱ:(=177015).
პირველ ფურცელზედ ხელნაწერისა ორი ლექსია:
ქ: გიწერს ბრძენი შვენიერად. უმსგავსოსა საქმეს მოვლად.
რას მაშიყობ ვისსა ვისი, მეცნი მბრძნობენ ძველსა პროვკად.
ტრფიალების მდრანჯვნელობით: ყვავი ვარდზედ. ნუხარ მროვლად.
და შენებრ მსგავსთა ელაციცე. მათთა ბაგეთ. იყავ მლოვლად:
ქ: იგი არის საწყინო. გულისა გასაგმირალი:
უჴამსად ქცევა მიდამოდ. ჰყავს საყვარელი მტირალი:
სურან ერთ ოდენ სხუად არად. მუხთალ არს გულ მწირალი.
თვალთა რად ჰფარავს ფიცებით იგი არს მისდა მზირალი.
მეორე გვერდზე პირველი ფურცლისა ექვს ტაეპოვანი ლექსია კიდევ უშნო მხედრულით შემდეგ მიწერილი, უმნიშვნელო და ულაზათო.
ბროსეს აღწერა ნახ. N. J. As. t. XIV. გვ. 240-241 და t. XVI აგრეთვე Bul. de l’Acad XXIV, გვ. 296-297.
№15 (ძველი ფონდით 11)
ბ ა რ ა მ ი ა ნ ი, in 4, დაწერილია ლექსად გაკრული მხედრულით, 83 ფურცელი. ყდა ხისაა შავტყავ გადაკრული ზედ ჩაღრმავებული სახეებით, სათურები წითლურით. ეს ბარამიანი გალექსილია ონანა მდივანის მიერ 1726 წელს ასტრახანს, ხოლო ჩვენი ხელნაწრი გადაწერილია მისი დედნისაგან 1769 წელს, 6 ოკტობერლს და
გამრთულია (შესწორებულია) დავით რექტორის მიერ 1788 წელს, ყველაფერი ეს ცხადად ჩანს ბოლოსიტყვაობიდან და წიგნის ბოლოს მინაწერებიდან. არ არის მართალი ვითომც ხელნაწერი გადაწერილი იყოს დავით რექტორის მიერ, ეს დავირ რექტორის სახელი არ არის, ხოლო მისი ხელით არის დაწერილი 82-ე ფურცლის ბოლოს (recto) შემდეგი ფრაზა:
ქ: ეს ბარამიანი. მე. ალექსის ძემ დავითმან. გავმართე.
ქ-კს უოვ. თიბათვის: თ:
ონანა მდივნის ავტოგრაფი ბარამიანისა მე აღწერილი მაქვს დაწვრილებით (იხ. აღწერა წერა-კითხვის ხელნაწერებისა, რუსულ ენაზედ, ტ.I, გვ. 532-540). ზემოხსენებული ხელნაწერი იმეორებს ყველა ცნობებს და მინაწერებს ავტოგრაფისას, გარდა მრავლის ანბან-ქებისა, რომელიც ყოველ გვერდზე აქვს დამატებული დედანს პირველ ნახევარში ხელნაწერისა. აგრეთვე ჩემს შრომაში სრლად არის წარმოდგენილი ყველა სხვა ხელნაწერის აღწერა ბარამიანისა (გვ. 541-562). ამიტომ აქ უკვე ცნობილს მინაწერებს აღარ ვიმეორებ. თარიღი აღნიშნულია ხელნაწერში ხუცურის ასოებით:
სრულ იქმნა ოკტომბრის: ვ: ქ-კს. უნზ: (=1769).
პირველ გვერდზე ხელნაწერისა სხვადასხვა ხელით სწერია ცნობილი ლექსები: ყაფლანიშვილის საბასი (საბა ორბელიანის), არჩილ მეფისა, ვახტანგ მეექვსისა, სხვათა შორის მისი გამოცანა:
ორსა ბროლისა ბურთს შუა შიგანუფასო თვალია,
იაგუნდისა აუზი მაშინგან ვარდის წყალია,
გარშემო ჭალა ავლია, ვერ დასწვავს ნაპერწკალია
და ყველა მაზედან ვარჯიშობს მეფე და ჯართაც ჴმალია.
ამას შემდეგ ანახანუმის ლექსი:
ანისახანუმის ნათქუამი, ვჰგონებ სანატრელს ცხებულს საქართველოს მეფეს თეიმურასზედ:
ორნო ლომურდ შეყრილნო, ტანო წერწეტო და შალო,
ქიშმინი მისად სახუჱვლად ვით ორბი მხრე განაშალო,
ფერად ბედისა ჩემისა პირ ქუფრად მიმონაშალო
და დამცა იშლები ვინც ჩემი და მისი შეყრა დაშალო.
ამას შემდეგ არის ანჩინური სამალავადი ანბანის ახსნა-განმარტება, რომელიც ზემოთ მოვიყვანეთ (გვ. 4).
№15 (ძველი ფონდით 11)
ა ლ ზ ი რ ა ა ნ უ ა მ ე რი კ ე ლ ნ ი, ტრაღედია.
მხედრული ხელნაწერი ლურჯ ქაღალდზედ, in folio, კარდონის ყდით, 35 ფურცელი, ფილიგრანს ქაღალდისა უზის ფიცარი 1819 და სურათი ორთავიანი არწივისა, და ასოები:
ჶ, D, R. პირველ გვერდზე მინაწერი:
წიგნი ესე ეკუთვნის ვიკტორ ლეტელიეს.
სრული და უნაკლო ეგზემპლარია, გადაწერილია XIX საუკუნის 1819-1830 წლებში.
№17 (ძველი ფონდით 4)
ლ ე ქ ს ი კ ო ნი საბა-სულხან-ორბელიანისა, in 4, მოლურჯო ქაღალდზედ ნუსხა გარკვეული მხედრულით, პირველი ასოები ხუცურად არის ნაწერი თითოეულის სიტყვისა, 322 ფურცელი, ხის ყდით შავტყავგადაკრული, ზედ გამოსახული ყვავილებით და ფიგურებით.
ქაღალდის ფილიგრანს სხვათა შორის უზის 1809 წელი. წიგნის ბოლოს ტექსტის ხელის წერია:
დიდება სულსა ყ-დ წმიდასა ღ-თს სრულ მყოფელსა ყ-თასა, სრულ იქმნა ჴელითა იოანე იალღუზისა ძისათა. წელსა 1812: ხ- თქ-ნ კეთილ-გულის-ჴმის მკითხნო, გ-ბით რათა ლოცვით და სიყვარულით არა დაიცონოთ (sic) სულითა მოჴსენებაჲ ჩეისა უღირსებისა.
ბოლოში ხელნაწრს დართული აქვს ჩვეულებრივი ბიოგრაფიული ცნობები საბაზე, მისი და სხვების ლექსები; შემდეგ მოჴელენი საქართველოსანი ქართული და თათრულ-სპარსული სახელებით ნუსხვა ავი დღეებისა, ზოდიაკოს ნიშნებისა და სხვა. ყდას შიგნით აწერია:
წიგნი ესე ეკუთვნის ვიკტორ ლეტელიეს.
ხელნაწრი წინათ ციციშვილების საგვარეულოს კუთვნილება ყოფილა და მათი ოჯახის წევრების დაბადება და გარდაცვალება არის მრავალ ადგილას აღნიშნული ხელნაწერის თავსა და ბოლოში:
თავადის დავით ციციანოვის ძე ზაქარია დაიბადა 1803 წელსა სეკტემბრისა 8 დღესა.
ამისავე მეორე შვილი იერონიმე დაიბადა 180 (sic), წელსა, დღესა და ამასვე დღესა გარდაიცვალა.
ამისსავე ძე იესე დაიბადა 1807 წელსა მაისის 26 დღესა. გარდაიცვალა 1812 წელსა.
ამისვე ძე იოანე დაიბადა 1810 წელსა თვესა თებერვალსა 13 დღსა და გარდაიცვალა 1812 წელსა. . .
ამისივე ქალი დარია დაიბადა 1814 წელსა სეკტემბრისა 4 დღესა.
ამისივე ძე სარდიონ დაიბადა 1816 წელსა ოკტომბრის 13 დღესა პარასკევსა, დღისა ჯამსა 6 მეექვსესა სოფელს ქარელში.
1809 წელსა აგვისტოს 12 დღესა მაიორის თავადის დავით ციციანოვის პატ[რე]თი დაიხატა ტფილისს.
1820 წელას აპრილსა 14 დღესა ოთხშაბათს რომელი თხუთმეტად და ხუთშაბათად გასთენდებოდა შუაღამისა პატარა მიხაილ დაიბადა თავადის მაიორისა ციციშვილის დავითის ძე ქალაქსა გორში.
1813 წელსა თებერვლის ი, კვირე დღესა თავადის დავით ციციშვილის პატარა შვილი გიორგი გარდაიცვლა.
1814 წელსა სეკტემბრის 4. . . დაიბადა დავით ციციშვილის პატარა ქალი დარია.
№18 (ძველი ფონდით 15)
ღ რ მ ა ტ ი კ ა დავით ბატონიშვილისა, შედგენილი 1790 წელს ქალაქ ტფილისს. მხედრული ხელნაწერი, ლიბერ ქაღალდზედ, 81 ფურცელი, მდიდრულ მაროქენის ყდით, პარიზში გაკეთბულის, in 4 პატარა ფორმატისა, ხელი სტამბური მხედრული ლამაზია, სათაურები და მეთაური ასოები ასომთავრულია. პირველ ფურცელზედ ბატონიშვილის თეიმურაზის ხელით შემდეგი წარწერაა:
ღრმატიკა ესე, ვინაჲდგან არს ქართულსა ენასა შ-ა ურჩეულესი ამისთჳს. უძღვნი დიდებულსა პარიჟის ყ-დ ბრძენს მეაზიელესა საზოგადოებასა. რათა წევრნი მისნი ქართულისა ენისა მეცნიერნი სარგებლობდენ ამით:
უუპატივცემულესად სრულიად ზემოჲსა საქართველოჲსა და სხვათა მეფის გიორგი მეათცამეტის ძე თეიმურაზ.
ქვემოთ ამ სიტყვების თარგმანია ფრანგულად ბროსეს ხელით მიწერილი. ხოლო ზემოთ ფრანგულად წერია:
Ce livre appartient a la Societe Asiatique de Paris.
Ce livre est le premier exemplaire, qui a ete compose pour ce raison, je ne l’ai pas donne a copier.
სათაური წიგნისა: დავითის მიერ დავითიან პანკრატოვანისა ირაკლი მეოირსა პირმშო ძისა გიორგის პირმშოს ძისაგან ჴელ-ხებაჲ: წელსა. ჩღჟ: ხ-ქართულსა ზედა უოჱ; სამეუფოსა ქალაქს ტფილისს.
წინასიტყვაობაში თავის შრომას დავითი უძღვნის ირაკლი მეორეს. ბოლოს დავითის ხელით რამდენიმე ტერმინია მოყვანილი რუსულად (მაგრამ ქართული ასოებით) და ქართულის თარგმანით, რომლის ბოლოს თეიმურაზის ხელით წერია:
ეს მეფის ძის დავითის დასახსომებლად ყდაზე მოეწერა ამ ადგილს, თვით მისის ჴელით. და ამისთვის აღარ წავშალე.
ეს წიგნი ერთი საუკეთესო ეკზემპლარია დავით ბატონიშვილის ღრამატიკისა, თვით დავითისავე ნაწონი; ქაღალდის ფილინგრანთა შორის 1788 წელი ჩანს. ხელნაწერი მე-18 საუკუნის დასასრულს ეკუთვნის და თუმცა თვით დავითის ხელით არ არის გადაწერილი, მაგრმ მისი ზედამხედველობით არის ნაწერი, მისი ხელის წარწერები აქვს და ავტოგრაფს უდრის.
№19 (ძველი ფონდით 7 bis)
ს ა მ ო ს წ ა ვ ლ ო ღ რ მ ა ტ ი კ ა, in 4, ლურჯ ქაღალდზედ უშნო გაკრული ნუსხა მხედრულით და ასომთავრული სათაურებით და მეთაური ასოებით, კარდონის ყდაში, 23 ფურცელი, XIX საუკუნის პირველი ნახევრისა, უმნიშვნელო ხელნაწერი.
№20 (ძველი ფონდით 13)
ქ ა რ თ ულ ი ს ა მ ო ს წ ა ვ ლ ო ღრ ა მ ა ტ ი კ ა; მხედრული ხელნაწერი, in 4, ლურჯ ქაღალდზე, მომრგვალო ხელით, სათაურები და მეთაურები ასომთავრულით, 52 ფურცელი, ეს ისეთივე ღრამატიკა არის, როგორც №19, ხოლო უფრო სრული და კარგი ხელით გადაწერილი, მე-19 საუკ. დასაწყისისა.
№21 (ძველი ფონდით 14)
ლ ო ღ ი კ ა ანტონ კათალიკოზისა, ლურჯ ქაღალდზე, მხედრულის ხელით და ხუცურის სათაურებით, მე-19 საუკ. პირველის მეოთხედისა; ქაღალდის ფილიგრანი უჩვენებს 1807 წელს, კარტონის ყდით, 75 ფურცელი, წინასიტყვაობაში ჩამოთვლილია ფილოსოფიის დარგები, და შემდეგი შიცავს ლოღიკის ტექსტს, რომელიც შვიდ თავად არის გაყოფილი. ბოლოს უწერია: დასასრული პირველი ნაწილისა, ეს პირველი ნაწილი ფილოსოფიისა შეიცავს მაშასადამე ლოღიკას. უფრო დაწვრილებით ამის აღწერა იხ. ალ. ხახანაშვილი. მ ო ა მ ბ ე №24, გვ. 15-16.
№22 (ძველი ფონდით 16)
შ ე მ ო კ ლ ე ბ უ ლ ი მ ო თ ხ რ ო ბ ა ქართული ისტორიიდან შედგენილი მეფის გიორგის მეთორმეტის ძის თეიმურაზ ბატონიშვილის მიერ დეკემბერში 1832 წელს პეტერბურგს, ავტოგრაფი თვით თეიმურაზისა, ლამაზი მხედრული ხელით დაწერილი, მშვენიერი ოქროს ვარაყიანი ყდით, 180 გვერდი. საქმე ის არის, რომმარ. ბროსსეს მიუწერია თეიმურაზისათვის წერილი პარიზის სააზიო საზოგადოების სახელით და უთხოვია ცნობები: რაოდენნი მეფენი იყვნენ საქართველოში გიორგის სახელით და რომელს ჟამს და კიდევ ვახტანგ მეფე, ლეონის ძე, მერამდენე ვახტანგი იყო გთხოვთ გვაუწყოთო. აი ამის საპასუხოდ თეიმურაზი უძღვნის სააზიო საზოგადოებას ამ შემოკლებულ მოთხრობას შემდეგის თავაზიანი წერილის წინ წამძღვარებით. მოგვყავს ეს შესავალი:
ფრანციელთ ერთ დიდებულისა სამეუფოსა ქალაქს პარიჯის ყოვლად ბრძნისა მეაზიელისა მიმრთ საზოგადოებისა: -
მიძღვნების შრომილი ესე სახსოვრად საზოგადოებისა მის: და პატივისცემისათჳს ღირს შსახებულისა სიბრძნისა მოყარების მათისა: მამულისა ჩემისა ენასა ზედა აღწერილი, გამოკრებული სხვათა და სხვათ აღწერილთაგან საქართველოს ისტორიათასა, ორთა ამათთჳს შემეცნებათა ქვემორე ამისსა, მცირესა ამას შინა წიგნსა აღწერილთა: უღრმესითა პატივის ცემითა უმდაბლესად. უმწვერვალესის მგრძნობელობით მძღვნობელი. ზემოჲსა ივერიისა (ესე იგი ზემოჲსა საქართველოჲსა) და სხვათა: მეფის გიორგის ძე თეიმურაზ:-
აღიწერა სამეუფოსა ქალაქსა შინა სანკტპეტრე-ბურგს: -
ბოლოს უწერია: სრულ იქმნა შემოკლებული ესე მოთხრობანი ყოვლითურთ ნამდვილთაგან საქართველოჲსა ისტორიათა და მოთხრობათაგან სხვათა და სხვათა აღწრილთაგან გამოკრებული: წელსა ქ სით 1832-სა ქართულსა ქ-კს: მეათოთხმეტისა მოქცევისასა 520-სა: თვესა დეკემბერსა:-
მოთხრობა ფაქტიურად დამყარებულია ქართლის ცხოვრების და ბატონიშვილ ვახუშტის ცნობებზე. ამ მოთხრობის ცალი ტფილისში მოიპოვება.
№23 (ძველი ფონდით 6)
ეგრეთ წოდებული ქ ა რ თ უ ლი ხ რ ო ნ ი კ ა, Chronique Georgienne, რომელიც გამოცემულია პარიზში სააზიო საზოგადოების მიერ, ბროსეს თარგმანით და შენიშვნებით, ტესტი გამოცემულია ლიტოგრაფიის საშუალებით და დამზადებულია 1829 წელს, ხოლო თარგმანი და საერთოდ წიგნი გამოვიდა 1830 წელს. სთაურად ამ გამოცემას უწერია: ცხოვრება საქართველოისა. Chronique Georgienne, traduite par. M. Brosset jeune, მაგრამ ხელნაწერში ტექსტს არავითარი სათაური არა აქვს და პირდაპირ იწეყება სიტყვებით: ’ქორონიკონსა: ჲ-ა:. თურქნი მოვიდნენ მეფე გიორგი მკლეს”. . . და სხვა. დაწერილია კარგ ქაღალდზე in 4 ლამაზი სტამბურის მხედრულით მე-18 საუკუნისა, შეიცავს სულ 96 დაწერილ ფურცელს, თავში ორი ფურცელი დაუწერელია, ბოლოში ექვსი. ადგილ-ადგილ ტექსტში სიტყვები და სტრიქონები წითლურით არიან ნაწერნი, ზოგჯერ ტექსტში ცარიელი ადგილბია დატოვებული თითქოს წითლური სიტყვების და სტრიქონების ჩასაწერად, მაგრამ ადგილები დარჩენილია შეუვსებლად, მაგალითად 251-ე და 26-ე გვერდებზე verso სათვალავი აღნიშნულია რვეულებზე, რვეულში 8 ფურცელია, სულ 13 რვეულია. ქაღალდის ნიშანი, ფილიგრანი, სხვათა შორის შეიცავს გვირგვინს. ამ არაჩვეულებრივ ხელნაწერში არც შესავალია, არც ბოლოსიტყვაობა, არც გადამწერი ჩანს, არც ამ კომპილეატური ტექსტის შემდგენელი, არც რაიმე შენიშვნა მოიპოვება. ამ ხელნაწერის ცალი მარტო ერთი მოიპოვება საისტორიო და საეთნოგრაფიო საზოგდოების ბიბლიოთეკაში, მაგრამ ის გადაწერილია ეჭვს გარეშე ჭროსეს გამოცემიდან და ამიტომ მნიშვნელობას მოკლებულია. შესწორებული მეორე ფრნგული თარგმანი ბროსესი 1841 წლისა მოთავსებულია პეტერბურგის აკადემიის მემუარებში, მე-6 სერია,
№24 (ძველი ფონდით 5)
კ რ ე ბ უ ლ ი ქ ა რ თ ულ ი ს ა მ ა რ თ ლ ი ს ა ვ ა ხ ტ ა ნ გ მე ფ ი ს ა ქაღალდზე, in folio, ხის შავტყავგადაკრული ყდით, ნუსხა მხედრულით ნაწერი, სრული, შეიცავს 282 ფურცელს: ბოლოს უწერია: აღმვწერე (sic) მოქალაე მოსესის ძე ტიტულიარნი სოვეტნიკი ნიკოლოზ ბაღინოვი ანბანის რიგით შედგენილი (1-8 ფურ.), მას მოსდევს კიდევ მეორე შედარებითი სარჩევი (19-54), რომელიც შედგენილი ყოფილა 1750 წელს მეფე თეიმურაზ II ბრძანებით, შემდგენელი ამ მეორე სარჩევის თავის სახელს წინასიტყვაობაში (ფ. 18 verso) არ იხსენიებს. ტექსტის რიგი ასეთია: სამართალი ბერძნული (65-119); – სომხური (121-211); – კატალიკოსთა (212-214); ძეგლის დადება მეფეთ მეფის გიორგის მიერ (215-221), სამართალი აღბუღასი (223-241), სამართალი ბატონიშვილის ვახტანგისა (242-282). ეს ხელნაწერი, 1823 წელს ნიკოლოზ ბაღინოვის მიერ გადაწერილი, შეუძენია საფრანგეთის კონსულს ტფილისში გამბას და დაუთმია პარიზის საკოროლო (ახლა ნაციონალური) ბიბლიოთეკისათვის იანარში 1825 წელს, რასაც მოგვითხრობს ფრანგული წარწერა. მთელი ტექსტი ამ ხელნაწერისა მ. ბროსეს გადმოუწერია თავისთვის; წერა დაუწყია 23 დეკემბერს 1828 წ. და დაუმთავრებია 27 თებერვალს 1829 წ. ბროსეს მიერ გადმონაწერი ეს ხელნაწერი ჩვენ მოგვეპოვება ახლა ტფილისში წერა-კითხვის მუზეუმში№3682 და აღწერილია ჩემ მიერ (იხ. ჩემი აღწერა წერა-კითხვის ბიბლიოთეკის ხელნაწერთა, ტომი II, გვ. 617-618) და ამიტომ აქ საჭიროდ არ მიმაჩნია გავიმეორო წინასიტყვაობა შედარებით სარჩევის შემადგენლობისა16. აგრეთვე მე აღწერილი მაქვს ყველა კრებული ქართული სამართლისა და თვით ვახტანგის სამართლის ცალებიც, რომელნიც მოიპოვებიან ტფილისის მუზეუმებში (იხ. ხსენებული აღწერა, ტ. II, გვ. 614-671), ამათში ერთი ხელნაწერი №3066 გადაწერილია 1809 წელს იმავე ნიკოლოზ მოსესის ძის ბაღინოვის მიერ, რომელსაც ზემოხსენებული ხელნაწერი გადაუწერია, ხოლო მაშინ გადამწერი ყოფილა კოლესკის რეღისტრატორი (იქვე. გვ. 616).
№25 (ძველი ფონდით 22)
წ ე რ ი ლ ი ი მ ე რ ე თ ი ს მ ე ფ ი ს ს ო ლ ო მ ო ნ პ ი რ ვ ე ლ ი ს ა პ ი ო მ ე ე ქ ვ ს ე პ ა პ ი ს ა დ მ ი, მიწერილი 25 აგვისტოს 1779 წელს. წერილს თან ახლავს იტალიური თარგმანიც; ანწერია ნუსხა მხედრულით თვით სოლომონ მეფის ხელით. მოგვყავს სრულიად უცვლელი ტექსტი წერილისა თავის ნიშნებით, ხოლო სიტყვების გადასატან ნიშნებს ჩვენ ვუმატებთ17. წერილი ჩადებუია პატარა კონვერტში რომეზედაც აწერია;
მათს: უწმინდესობას; უფ-
ალს: ბატონ: პიო: პაპს
მეექვსეს: მირთვას: ესე
წიგნი.
მათს. უწმინდესობას პირ: პაპს. მეექვსეს: -
უწმინდესსა. და. უნეტარესსა. წმინდათა მოცი-
ქულთა ყოვლისა ქრისტიანობისა. განმა-
ნათლებელთა. პეტრესა. და: პავლეა. დიდისა: ს-
აყდარსა. და. პატრონსა: ეკლესიასა. ზედა:
მჯდომარესა. დიდისა. ქალაქისა. რომისა. მპყრო-
ბელ. განმგესა. ყოვლის. დიდებითა: აღსავსეს.
უფალს ბატონს. ჩვენ. მაგათი. ჟ-
ამ მარად. სამსახურისა. და. კარგად. ბრძანებ-
ის. წადიერი. სრულიად. იმერეთის: მეფეს ს-
ოლომონ. წმინდას. მარჯვენას. ჴელს. მთხვ-
ეუნას. მოვახსენებთ: ვიკითხავთ. მაგათის უწმი-
ნდესობის. მშვიდობის. ამბავს: ვითხოვთ, უფლისა: ჩვე-
ნისა. იესოს. ქრისტესაგან. გვეუწყოს: ამას: მო-
ვახსენებთ: მათს: უწმინდესობას: ჩვენ და: ჩვენი ქვეყა-
ნა: ყოველთვის. ბრძოლით. ურჯულოთაგან: დ-
იაღ. შეიწრებულია. რათა. მოხედოთ. სხვას. ამას:
მოგახსენებთ. ვედრებასა. ვყოფთ. წინაშე მათსა:
ორი: აქიმი: ასრეთი. გვიწყალობოთ. ყოვლის: ს-
ნეულების. ოსტატობის. მკურნალობით: სრუ-
ლი: იყოს: თავისის: წამლებით. და. რიგით. სტომაქი-
ს. სნეულების. თიაქრის. ჩამოსულის: თუ. ჩამოუ-
სვლელს. კარგად. იცოდეს. თქვენეულად. თქვენ:
რომ: გეკადრებათ: ერთი. სათიც. კარგი. გვიბოძ-
ოთ: ბატონო: აღიწერა, თვესა აგვისტოს: კე: ქ-კს: უჲზ:
ბეჭედი
№26 (ძველი ფონდით 23)
ს ა მ დ ი ვ ნ ო წ ი გ ნ ი, in folio დიდი ფორმატისა, დაწერილია ქაღალდზე თავში სტამბურის მხედრულით, ბოლოში ნუსხურის მხედრულით, შეიცავს სულ 70 ფურცელს. ძველი ყდა უხეოდ ტყავის არის ჩაღრმავებულის სახეებით. შიგნთ სპარსული მატერია აქვს გაკრული. შემდეგ ხელნაწერი მოქცეულია ახალ კარტონის ყდაში. ხელნაწერი ეკუთვნის მე-18 საუკუნეს. სამდივნო წიგნი არის საზოგადოდ კრებული ნიმუშისა ანუ მოედელებისა სხვადასხვა დამწერლობისა, ყოველგვარი წერილებისა და სხვა. ასეთი წიგნები ჩვენთვის დიდად მნიშვნელოვანია, ვინაიდნ ნიმუშები გამოგონილი კი არ არის, არამედ ნამდვილი წერილებიდგან გადმოღებული პირები. ამ ხელნაწერში მოქცეული წერილები ეკუთვნიან 1638-1730 წლებს. აქ სხვათა შორის არის წერილები იმერეთის მეფის ალექსანდრე მესამისა როსტომ მეფისადმი, მარიამ დედოფლისა, როსტომის მეუღლისა, ხონთქარის მურად მეოთხისა სეფე შაჰის მიმართ; წერილები ვახტანგ მეექვსისა და მისი ოჯახისა და სხვა. წერილებს ბროსეს შენიშვნები აქვს, რომელსაც ეს ხელნაწერი განუხილავს პეტერბურგში პარიზის ბიბლიოთეკის მინდობილობით, სულ III წერილის ნიმუშია წარმოდგენილი. საჭიროა ამ წერილების ცალკე გამოცემა. უკანასკნელ ფურცელზე მოყვანილია საყურადღებო ქართული ფულის ანგარიში:
ე-ერთი ფული
ი- ორი ფული
კ-ერთი ბისტი
ლ-ექვსი ფული
მ-ორი ბისტი
ნ-ერთი შაური
ნი-სამი ბისტი
ო-თოთხმეტი ფული
პ-ოთხი ბისტი
ჟ-თვრამეტი ფული
რ-ორი შაური
ს-ერთი აბაზი
ტ-ექვსი შაური
უ-ორი აბაზი
ფ-ათი შაური
ქ-სამი აბაზი
ღ-თოთხმეტი შაური
ყ-ოთხი აბაზი
შ-თვრამეტი შაური
ჩ-ერთი მინალთუნი
ც- ორი მინალთუნი
ძ – სამი მინალთუნი
წ – ოთხი მინალთუნინ
ჭ – ხუთი მინალთუნი
ხ – ექვსი მინალთუნი
ჴ – შვიდი მინალთუნი
ჯ- რვა მინალთუნი
ჰ- ცხრა მინალთუნი
ჵ – ერთი თუმანი.
მეორე გვერდზე დინარების სათავალავია ქართული ანბანის ცირების მიხედვით ა- ერთი დინარი, ბ- ორი დინარი (და სხვა, ღ-შვიდასი დინარი უკანასკნელია).
ზემოთ მოყვანილი ნუსხა ფულის ანგარიშისა, რომელსაც ადგილი ჰქონდა საქართველოში მე-17-18 საუკ. სწორია და ეთანხმება ცნობებს საბას ლექსიკონისა, ვახტანგ მეფის სამართლისა და ევროპიელების მოგზაურობის, ტურნეფორისა, გჳლდენშტეტისა და სხვათა. უკნინესი ერთეული იყო ფული და აღინიშნებოდა ასო ე, შემდეგ ბისტი-(კ) შეიცავდა 4 ფულს, შემდეგ შაური-(ნ) შეიცავდა 10 ფულს ანუ 2 ½ ბისტს; შემდეგ აბასი-(ს) შეიცავდა ოთხ შაურს; შემდეგ მინალთუნი – (ც) შეიცავდა 5 აბაზს; შემდეგ თუმანი – (ჵ) შეიცავდა 10 მინალთუნს ანუ 50 აბაზს; ეს სათვალავი საფუძვლად დაედო ქართულ-რუსულ ფულებს, რომელიც იჭრებოდა ტფიისში 1804-1833 წლებში. შავი ფულები იყო ერთფულიანი (ე), ორფულიანი (ი), ოთხფულიანი (კ). თეთრი ფულები იყო ნახევარაბაზიანი (რ), ერთაბაზიანი (ს) და ორაბაზიანი (უ). რატომ ეწერა ფულზედ რიცხვი 5? გჳლდენშტეტის მოწმობით ერთჳ ფული იწონიდან 2 ½ დრახმ სპილნეძს, მაშასადამე, 5 იმის მაჩვენებელი ყოფილა, რომ ფულში 5/2 დრახმა სპილენძი ყოფილა. ამ ცნობაზე დამყარებით პროფ. ივ. ჯავახიშვილმა მშვენივრად გამოარკვია, რომ ფული აღრიცხვის და სისტემის ერთეულად მე-17-18 საუკ. ½ დრახმა სპილენძი ყოფილა მიღებული და თვით ვერცხლის ფულის ერთეულებისათვისაც საფუძვლად სპილენძის წონითი რაოდენობა მიუღიათ (იხ. მისი. ნუმიზმატიკა-მეტროლოგია, გვ. 27-30, 32-35).
ახლად შეძენილი ორი ხელნაწერი,
№27
ქ ა რ თ უ ლ ი ღ რ ა მ ა ტ ი კ ა შეთხზული ტფილისის საკეთილშობილოს სასწავლებლის მოძღვრის პროტოპოპის იოანე ქართველოვისაგან სახმარად მისივე სასწავლებლისა, 1809 წელსა, ტფილისს. დაწერილი ყოფილა ლურჯ ქაღალდზე, ახლა დაცულია ხოლმე განცალკევებული ფურცლები, ზოგჯერ ნაფლეთები, რომელნიც დაწებებულნი არიან ახალ ქაღალდზე და მოქცეულნი ყდაში, in folio დ.
წიგნს ჰქონაი ასთი წინასიტყვაობა:
წინა უწყება მკითხველთადმი.
თუმცა ცნობა კანონთა ღრამატიკისათა კმად აღწრილ არს განსუჱნებულისა საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარხისა ანტონისაგან მის მ-რ ქმნილსა ღრამატიკასა შ-ა, გარნა ვინაჲთგან სივრცისა გამო მისისა არა ადვილ ძალ უშსთ (sic) ჰწავლად იგი მცირე წლოვანთა ყრმათა, ამისთ-ს და გულს მოდგინებისა ძლითაცა თანამდებობისა ჩემისადმი, ეგრეთვე სასარგებლოდაც ყრმათა თანამემამულეთ ჩემთათა დავჰ(შ)უჱრ შეთხზუასა შ-ა წინამდებარისა ამის წიგნისასა. ჴელ მყოფმან აღწერად ამისა ვიგულისმოდგინე მსგავს ყოვლად სისტემაჲ (სისტეპაჲ?) მისი როსსიულისა ღრამატიკისა თანა, ხ-სხუანი კანონნი ლექსთა წარმოებისა და ლექსთა თხზულებისანი დავჰზდე ყ-ნივე ესრეთნი, ვ-ა მოითხოვდა თჳსება ქართული ენისა. ამას შ-ა ხმარებულნი წოდებანი რ-ლთამე სიტყჳს ნაწილთ მდევართანი, ეგრეთვე განყოფილებანი მათნი და სხუანი, თუმცაღა არიან სახელდებულ ახლითა გუარითა, გარნა არა წინა აღმდეგად სხუათა ღრამატიკათა ქართულსა ენასა ზედა ქმნულთა, ა-დ მსუბუქ და უსრულეს ცნობისათჳს ხელოვნების ამის ყრმათა მ-რ როსიულისა ენისა მოსწავლეთა. ვჰსასოებ რ-ლ გულსმოდგინებული ამისდამი შემძლებელ იქმნების მოპოებად სარგებლობისა მცირისა ამის შრომისა ჩემისაგან. ხოლო უსრულესად მეცნავი ამის ხელოვნებისა. უკეთუ ჰპოებს მას შ-ა ნაკლულოვანებასა რასმე არა გიებულ მყოფს მე მისთ-ს, ა-დ თვით იმეცადინებს სრულ ყოფად მისსა.
პროტოპოპი იოანე ქართუჱლოვი.
პირველი რვა ფურცელი სულ ქართული ტექსტია, შემდეგ რუსულ-ქართულია, ქართული თარგმანია რუსული ტექსტისა. ბოლოში ხუთი თაბახი სულ მარტო რუსული ტექსტია.
სათაურები ასომთავრულით არის ნაწერი.
ალ. ცაგარელი ამბობს. რომ იოანე ბატონიშვილის წიგნების კატალოგში მოხსენებულია იოანე ქართველოვის ქართული გრამატიკა შედგენილი 1809 წელს, მაგრამ მას ეს გრამატიკა არ უნახავს (იხ. მისი შრომა რუსულ ენაზედ, ქართული გრამატიკის ლიტერატურისათვის, გვ. 39).
№28
სახარება, ოთხთავი, ხუცური ხელნაწერი თეთრ კარგ ეტრატზე, in 4, ხელი ნუსხახუცურია, გარდა მეთაური ასოებისა, რომელნიც ასომთავრულია. ყდა ახალი აქვს. თავში ორი ფურცელი ეტრატისა დაწერილია, ტექსტი იწყება ევსების ეპისტოლეთი:
ეპისტოლე ევსებისა კარპიანეს მ-რთ: აის შემდეგ ორ ფურცელზე ოთხი ფერადით შესრულებული კამარა არის. ყველა კამარების თავები შემკობილია ერთგვარი ყვავილებით, ფერადებია მწვანე, ოქროს ფერი და წითელი. ყველა თავს წინ მიუძღვის სათვალავი სახარებისა. სახარების ტექსტის წინ მახარობელის სურათია ფერადებით შესრულებული: წ-ჲ მ-თე, წ-ჲ მარკოზ მხრბ-ლი, წ-ჲ ლ-კჲ მახრბ-ლი, წ-ჲ ი-ნე მხრ-ბელი.
თითოეულს სახარებას მახარობელის სურათის წინ მიუძღვის სათაური სახარებისა. იოანე მახარობელი თვით არ წერს სახარებას, არამედ პროხორეს უკარნახებს. ზემოთ კუთხიდან უფლის მაკურთხეველი ხელი მოჩანს, მახარობლები ფიქრებში არიან და ჯერ წერა არ დაუწყიათ გადაშლილ ფურცლებზე. სურათები ფერად ჩარჩოშია მოქცეული. ხელი მე-13 საუკუნის არის, ნაწერია ორ სვეტად, თითო სვეტშყი 25 სტრიქონია.
მათეს სახარების სარჩევის შემდეგ ორ გვერდზე მე-5 verso და მე-6 recto მხედრული წარწერა ყოფილა მე-13 საუკ. მაგრამ პირველ გვერდის წარწრა განზრახ სრულიად ამოფხეკილია და მხოლოდ ქიმიურის რეაქციით შეიძლება მისი აღდგენა, ისე არ იკითხება. შემდეგი ნაწილი იკითხება ასე:
. . . დაუსაბამოისა ღ-თისა პირითა. და განმცემლისა იუდასამცა თანა არს ნაწილი მისი:. ხ- თ-ქნ წ-ნო და ღ-თ შემოსილნო პატიოსანნო მამანო და ძმანო ჯუარელნო. მიითუალეთ მცირე ესე გ-ლს მოდგინებაი. ჩ-ნი, და რ-ჟს აღმოიკითხვიდთ. სამეუფოთა ამათ სიტყუათა, მცნებისათჳს უფლისა ლოცვაჰყოფდეთ მდაბალთა მონაზონთა. ბასილი და დიმიტრისთჳს:. საცნაურ იყ-ვნ სიწ-მინდესა თქ-ნსა რ-ი ჟამი აღსასრულისა ჩემისაი მაგას წ-დსა მონასტერსა შინა გამეგო: გარნა სიღრმემან სიბერისამან. და თჳთ მპყრობელთა ჴელმწიფებამანცა, არ ღირს მაუფლეს:. ესე წ-დაი სახარებაი სულიერისა შვილისა ჩემისა სჳმეონ18 ხუცისა ჴელითა მიითუალეთ.
სრულებით გარეთ ღილოკილოითურთ ზარხოდ ოქროითა და ვეცხლითა შემოსილი. დ წ-აი ლოცვაი თ-ქნი იყავნ მფარველ სულთა ჩ-[ნთა]:-
იოანეს სახარების ბოლოს ტექსტი ხელით, მაგრამ უფრო წვრილი ასოებით წერია:
ამისი დამწერელიც ც-დვილი მაილ დავით -
ის ძე ლ-ცვასა ღირს მყ-ვთ ვინცა
ჰნახოთ:
ამას შემდეგ იწყება ვრცელი სარჩევი სახარების საკითხავებისა, ფურცელი 225-246.
231-ე ფუცელზე შუაში წითლურით წერია:
ო-ნო მმ-ნო ეს ვ-ნბისა კ-რკისა სხ-რბნი ბერძნულად არიან:
და ბერძნულისაგან დაგვიწერიან:. ს-ხჲ კულა გ-ნგებაჲ არაჲ გჳპვ-ნია:. არცა დაგჳწერია თ-ქნ კულა ვითაცა აშენდებ-დთ ეგრეცა ქმენით. თუ გინდა სადა გ ნ ღირს ყ-ფდ სმე-ნდ ჩ-ნდა, და თუ გინდა ქართ-ლითა გ-ნ გებითა წაკითხლჲ.
მე-247 ფურცელზე ახალ ეტრატზედ არა ტექსტის ხელით ხუცურად წერია:
დბ-ჲ ღ-ა სრ-ლ მ-ყფელსა ყ-ისა კ-თილისს-სა: და ჯ-ა პტს-ნსა ქ-ეანეთა სიქადულსა შეიკ-ზმაჲ წ-აჲ ესე ოთსხთავი ჴელითა ფ-დ ც-დვილისა ურბნლ-ლ მ-თავარ ებისკ-ოპოსისა ევლასესითა სააკაჰს ძისათა: ვლასეს და მისთა მიცვ-ლბ-ლთა ყ-თავე შ-ნს ღ-ნ. ვინცა ბრძანოთ თქ-ნცა შ-გნს ღ-ნ: ჩ-მს მ-წფეს ივანტბ-ლს შ-ნს ღ-ნ: ჩ-მს ბერს-ს გბ-რილს შ-ნხ ღ-ნ:
ურბნისის ეპისკოპოსი ვლასი ანუ ევლასე და მისი თანა მოგზაური ტფილელი ვარნავა იყვნენ იერუსალიმში, ჯვრის მონასტერში, 1570-1572 წლებში, ამათ ბევრი წიგნი შეუკაზმავთ ამ მონატრის ბიბლიოთეკისა (იხ. ა. ცაგარელის წიგნი. ქართული ძეგლები წმინდა ადგილში და სინას მთაზედ, რუსულ ენაზედ, გვ. 64, 88-89, 168, 182).
ნუსხა ხუცურის ხელით წერია:
ამავე ფურცლის მეორე გვერდზე სხვა მერმინდელის ნუსხა-ხუცურის ხელით წერია:
წ:. მე მნაზონმ-ნ ანდრია მოვაჭედინე. წ-ჲ ესე სხრ-ბჲ. და შევსწირე პტ-სნსა ც-ხველს მყ-ფლსა ჯ-ა წ-ა გოლგოთას. სხ-სრად ს-ლის ჩ-ნისა თ-ს. და მშ-ბლთა ჩ-ნთაჲ. ც-დვთა შ-სნდობლ-დ. მე ანდრიას კ-ნდელ-კსა პტ-სნის:. ჯ-ისსა მესხსა ვაზნიძესა (თუ ელზნიძესა?). უწყის ღ-ნ ჩ-მის ალნის მოღ-წებითა მოვიგე და გავაკეთე წ-ა ესე სხ-რბჲ მ-ს ჟ-მსა ოდეს კათხეთიდაღმა პ-ლ რუსეთს წ-ველ. და ვინცა მიემთხჳოთ ამა წ-თა სახრ-ბჲთა შ-ნდობჲსა. ბრძანებდეთ თქ-ნის ღ-ის სყრ-ლის გ-ლისათ-ს. და ვინცა რ-ჲმნცა კ-ცმ-ნ ესე გ-მოჴუას: ჩ-მთამცა ც-დვათა მზღველი არის:. იუდასთანამცა და ის-ჯების და შეჩუჱნ-ბლმცა არის შჳდის კრ-ბისგ-ნ.
ამ მინაწერებიდან ჩანს, რომ სახარება სამჯერ ყოფილა შემოსილი სხვადასხვა დროს და სამჯერვე მოუცარცვავთ. ეხლანდელი ყდა მეოთხეა, ახალი.
246-ე გვ. verso მინაწერებია ხუცურად სხვადასხვა ხელით, მაგრამ ზოგიერთი წაბღალულია, ზოგიერთი მქრქალია.
იკითხება შემდეგი:
ქ-ე ღ-ო დაიცვენ და შეუნდვენ ძმათა ჩ-ნთა იაკობს ალ ბერდ:. (აქ სტრიგონს ზემოთ სწერია: ი-ბ).
ქ-ე ღ-ო დაიცვენ და შეუნდენ ძმაჲ ჩ-ნი სისი (?) და შვილნი: იანე და პეტრე:. და გ-ი:. და მ-რმ:. და მ-რმ:. და სადი: და ღანია: სეთლალი. რამონდა:.
ქ-ე ღ-ო დაიცვენ და შეიწყ-ლნ ძმ-ნი ჩ-ნნი ი-სბ და ი-ე: გ-ბრლ კელანის მ-შენებელისა შვილის შვილნი და ღირს ყვენ ჩ ნ ჯრ-ლთა ძმ-ბსა და შეპანისასა (?):-
უ-ო ღ-ო შეიწყ-ლნ ძ-მჲ ჩ-ნი სიკილიელი ოტოსკარიონ: პ-ტე და ქ-ეფორე შვილნი მისნი: და ციცილია: – და ლობერდი: ფირანგოს: ფრაგა.
უ-ო ღ-ო შეწ-ყლე ჩ-ნი ძმაჲ ბაბისკი ვარდის ძე და [შვი]ლნი მისნი. . .
ქ. [ღ-ო შეიწყალენ და დაიცვენ] ძმანი ჩ-ნნი: კონმოტიე: კოსტანტინე: და ბო. . . ამინ იყვნ: მოიჴსენნო ღო ხაზინ ლუსმაჲ და ფერის:.
ამრიგად, ეს სახარება საქართველოშია დაწერილი და შემდეგ წარგზავნილი იერუსალიმში, ქართველთ ჯვრის მონასტერში. ჯვარის მონასტრიდან ის კარგა ხანია გაუტანიათ, ვინაიდან ეს სახარება არც ა. ცაგარელის კატალოგშია მოხსენებული და არც რობერტ ბლეიკის.
იხილეთ ვრცლად : http://eqvtimeghvtiskaci.blogspot.com/p/blog-page_1749.html

წყარო http://bit.ly/Xc0C4R