ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში დაცული ხელნაწერებიდან ჯრუჭის მეათე
საუკუნის ოთხთავი უძველესი ქართული მოხატული ხელნაწერია ჯრუჭის მონასტერში
დაცული კოდექსი თბილისში ექვთიმე თაყაიშვილმა 1919 წელს ჩამოიტანა.24 საათი 26.11.09
შატბერდის მონასტერში ოთხთავი 936 წელს, გრიგოლ მირდატის ძის დაკვეთით გადაუნუსხავთ, “დაიწერა წმიდა ესე სახარება შატბერდს, ელითა უცბად მჩხრეკალისა გაბრიელისითა.”
იმ დროის გემოვნებისა და მოთხოვნის შესაბამისად სადა, მოურთავი ტექსტის სილამაზეს მხოლოდ მონოქრომული ასომთავრული განსაზღვრავს.
გადაწერიდან ოთხი წლის შემდეგ, 940 წელს, ხელნაწერი მინიატურებით მოუხატავთ. მხატვარ თევდორეს, რომელიც თავს “კამარათა მწერალს” უწოდებს სახელი დაფარულად, სარკისებრ წაუწერია საწყის გვერდზე.
ჯრუჭის ოთხთავი ტაო-კლარჯეთის მხატვრული სკოლის ნიმუშია. როგორც ჩანს, ამ მხარეში ადრეული პერიოდიდან არსებობდა ხელნაწერი წიგნისა და მათ შორის, ოთხთავის, მხატვრული გაფორმების ტრადიციაც.
მე-9-10 საუკუნეების ხელნაწერებში მინიატურები ტექსტის წინ, ცალკე რვეულში იყო თავმოყრილი. ჯრუჭის მხატვარი იმ დროისათვის ინოვაციურ, განსხვავებულ მიდგომას გვთავაზობს: ოთხთავის მხატვრული სახე, მორთულობის განაწილება ამ შემთხვევაში მინიატურათა შესაბამის ადგილზე ჩართვას გულისხმობს. შემხვედრ ფურცლებზე, მახარებელთა ცალკეულ ფიგურებთან ერთად, ხელნაწერის დეკორის გამდიდრების მიზნით, სიუჟეტიდან აღებული ცალკეული სცენებიც ჩნდება: წმინდა მათესთან – ჩვილედი ღმრთისმშობლის გამოსახულება, წმინდა მარკოზთან – ბრმის, წმინდა ლუკასთან – ეშმაკეულის, წმინდა იოანესთან კი განრღვეულის განკურნება.
გაფორმების ტრადიციული ელემენტები – კვადრიფოლიუმი და კამარები – კი კვლავ ტექსტის წინაა წამძღვარებული.
სატიტულო კომპოზიცია ოთხყურა ჯვარი ე.წ. კვადრიფოლიუმი ეტრატის ბუნებრივ ფონზე მოწითალო-მოყვითალო ფერთა შეწყვილებული ზოლით იკვრება.
კამარები კი, სახარების წინ თავსდება და მდიდრულად დეკორირებული ხელნაწერის ფურცლებს ქმნიან. კესარიის ეპისკოპოსის ევსებიოსის (260-340 წწ.) სახელთან გაიგივებული საინდექსო სისტემა აწესრიგებდა ოთხთავის ოთხ კანონიკურ ტექსტში თანხვედრილი ადგილების დადგენას ლიტურგიკული წლის განმავლობაში.
რვა გვერდზე განაწილებული კამარების ნახევარწრიული და ნალისებრი თაღები მაღალ ბურჯებზეა გადატყორცნილი. მხატვარი ერთმანეთის გვერდით თამამად იყენებს როგორც იონიური, ასევე კორინთული ორდერის მარმარილოსებრ დაფერილი სვეტების იმიტაციას, აკანთის ფოთლის ორნამენტს. ქართული ხელნაწერი ამ გვიანანტიკურ ტრადიციათა გამომხატველ მოტივთა სიუხვით ქრისტიანული აღმოსავლეთის სამყაროსთან კავშირს ავლენს. ანტიკურობიდან მომდინარეობს მახარებელთა ტრიუმფალური თაღის ნიჟარისებრი ზედანიც.
განკურნების სცენათა მოკლე იკონოგრაფიული ვერსია გამორიცხავს თხრობით მხარეს; მინიატურები აღიქმება არა როგორც მოვლენა, არამედ როგორც სახარების, მისი მთავარი იდეის, ღვთაებრივი ძალის გამომხატველი.
საინტერესო ფაქტია ისიც, რომ ოთხთავის განკურნების სასწაულთაგან ორი – განრღვეულისა და ბრმის კომპოზიციები – ლიტურგიკული ხასიათისაა და აღდგომიდან სულიწმიდის მოფენამდე განკუთვნილ საეკლესიო საკითხავებშია ჩართული.
ჯრუჭის ოთხთავის მხატვარი უპირველეს ყოვლისა ნახატის ოსტატობითა და არტისტიზმით გამოირჩევა; მას თავისუფლად გამოჰყავს სხეულის მოხაზულობა, რთული რაკურსები, სამოსის მრავალრიცხოვან ნაკეცთა რთული დინება. მისი ფერადოვანი გამაც თავისებურია: დაუფერავ ეტრატზე გამჭვირვალე, აკვარელისებრი საღებავი თხელ ფენადაა დადებული. ოქროსა და ყავისფერის შეხამებით კი მეტად გამომსახველ, ექსპრესიულ სცენებს ქმნის.
მინიატურათა მხატვრულ-სტილური ერთიანობა, კონტურის ხაზის, ნახატის უპირატესობა ჯრუჭის ოთხთავის დასურათებაში მთელი სიცხადით გამოვლინდა.
ნინო ქავთარია ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი
No comments:
Post a Comment
dawere sheni azri